PRAWO DO KARMIENIA PIERSIĄ W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ

STRESZCZENIE:

Karmienie piersią jest naturalnym, optymalnym i rekomendowanym sposobem żywienia niemowląt i małych dzieci oraz kwestią zdrowia publicznego. Są z nim związane liczne, udokumentowane korzyści zdrowotne dla matki i dziecka, jak również korzyści ekonomiczne dla rodziny i dla państwa. Jest ono ekologiczne, bezpieczne i wygodne, ułatwia przemieszczanie się i podróżowanie z dzieckiem. Matki mają prawo karmić piersią w przestrzeni publicznej. Karmienie piersią jest czynnością naturalną, nieseksualną i normalną, ściśle związaną z macierzyństwem, ale z uwagi na zakorzenioną od lat kulturę butelki (postrzeganie karmienia butelką jako normy społecznej) oraz seksistowski obraz kobiety bywa ono kwestionowane w przestrzeni publicznej, również w Polsce. W konsekwencji publiczne karmienie piersią wymieniane jest jako jedna z barier w karmieniu piersią, czyli powód, dla którego kobiety zaprzestają karmić piersią lub wcale się na to karmienie nie decydują. Poza odpowiednią edukacją i informowaniem społeczeństwa oraz wspieraniem i ochroną prawną karmienia piersią, potrzebne są działania mające na celu oswajanie społeczeństwa z widokiem matki karmiącej, a także zaprzestanie seksualizowania kobiet w mediach. Kluczowe znaczenie ma przy tym zwiększenie ekspozycji na karmienie piersią w przestrzeni publicznej - bez matek karmiących piersią w miejscach publicznych nie zbudujemy kultury karmienia piersią. Projekt Krasnalka ma właśnie o tym przypominać i zachęcać matki do karmienia piersią poza domem oraz informować społeczeństwo o tym, że jest to normalne, naturalne i pożądane. 

WPROWADZENIE 

Jednym z celów projektu Krasnalka (zob. podzakładka Historia rzeźby i projekt) jest promowanie karmienia piersią w przestrzeni publicznej, aby budować kulturę karmienia piersią – normalizować karmienie naturalne, oswajać społeczeństwo z widokiem matki karmiącej, zachęcać matki do karmienia piersią również poza domem, obalać mity i stereotypy dotyczące publicznego karmienia piersią oraz informować i edukować w tym temacie. Jest to ważne, ponieważ publiczne karmienie piersią wywołuje niestety kontrowersje w społeczeństwie, zarówno w Polsce (zob. [1-5]), jak i za granicą i to nawet w tych państwach, które mają wyraźne regulacje prawne w tym zakresie, chroniące matki karmiące piersią w przestrzeni publicznej, jak np. Wielka Brytania, USA i Australia (zob. np. [6 - 8]). 

W Internecie znaleźć można wiele nieprzychylnych komentarzy pod adresem kobiet karmiących piersią w przestrzeni publicznej. Bywa, że matki spotykają się z takimi uwagami, reprymendą, złośliwościami, czy oburzeniem również „na żywo” - w czasie karmienia piersią w miejscach publicznych, takich jak parki i inne tereny zielone, place zabaw, komunikacja miejska, centra handlowe, czy restauracje i kawiarnie (zob. [5] i powoływane tam źródła). Słyszą np., że są obrzydliwe (lub obrzydliwe jest karmienie piersią), że powinny się schować lub zakryć, a karmienie piersią bywa porównywane do załatwiania potrzeb fizjologicznych, puszczania bąków (zob. np. [9-11]). I chociaż akceptacja dla publicznego karmienia piersią wzrasta w społeczeństwie, również w Polsce (zob. np. [12-13]), nadal bywa ono uznawane za nieobyczajne, budzi niesmak, gorszy, irytuje lub konfunduje. Zdarza się, że matki karmiące są wypraszane z przestrzeni publicznej, proszone o zaprzestanie karmienia lub nakarmienie dziecka w innym miejscu, w tym w toalecie (zob. np. [14 - 16]). Niektóre kobiety boją się lub wstydzą karmić piersią poza domem, dla części jest to duży stres i wyzwanie.

Potwierdzają to badania naukowe. Wynika z nich, że dla sporej części osób publiczne karmienie piersią nadal jest nieakceptowalne (także pokazywanie karmienia piersią w tv i prasie [8]), a jeśli jest ono akceptowalne, od kobiet oczekuje się przestrzegania określonych zasad społecznych, mających na celu minimalizowanie dyskomfortu otoczenia, jak np. zakrycie się i dyskretne zachowanie lub karmienie w przeznaczonym do tego miejscu (zob. np. [7,8, 17]). Z różnych badań wynika, że widok matki karmiącej wywołuje dyskomfort [17], wprawia w zakłopotanie, jest krępujący [12], wywołuje obrzydzenie [6], a nawet, że karmienie piersią jest „niesmaczne”, niezależnie od tego, czy ma miejsce w przestrzeni publicznej, czy nie (tak w jednym z polskich badań [3]). W konsekwencji karmienie piersią w przestrzeni publicznej jest dla kobiet szczególnym wyzwaniem i także one czują się wówczas niekomfortowo [6, 2], a opinia, że trzeba karmić piersią w odosobnieniu lub zakrywać się podczas karmienia piersią, przyczyniła się do przekonania, że wygodniejsze jest karmienie sztucznym mlekiem [17].  

Powyższe może mieć negatywne skutki, np. zniechęcać kobiety do karmienia poza domem i „skazywać” je na społeczną izolację, ponieważ niemowlęta wymagają częstego karmienia i to według potrzeb (karmienie „na żądanie”), a w pierwszym półroczu życia, zgodnie z zaleceniami WHO i innych autorytetów, powinny być karmione wyłącznie piersią. Jak w takiej sytuacji wyjść z domu? 

W konsekwencji nikogo nie powinno dziwić, że publiczne karmienie piersią wskazywane jest jako jedna z barier w karmieniu piersią, czyli powód, dla którego kobiety zaprzestają karmić piersią (kończą karmienie piersią szybciej niż by chciały) lub wcale się na to karmienie nie decydują (zob. np. [6, 8, 17]). Traci na tym nie tylko dziecko i matka, m.in. pozbawiając się cennej ochrony zdrowotnej, jaką zapewnia karmienie piersią, ale i całe społeczeństwo, państwo, a nawet nasze środowisko/klimat. Koszty niekarmienia piersią (zdrowotne, ekonomiczne i klimatyczne) są bowiem dla nas wszystkich ogromne, na co coraz częściej zwraca się uwagę w literaturze przedmiotu (zob. zwł. [18 – 20]).

KARMIENIE PIERSIĄ JEST ZDROWE, TANIE, EKOLOGICZNE, BEZPIECZNE I WYGODNE

W dyskusji dotyczącej karmienia piersią w przestrzeni publicznej warto pamiętać, że karmienie piersią jest optymalnym i naturalnym sposobem karmienia dziecka, rekomendowanym przez międzynarodowe, zagraniczne i polskie autorytety, w tym przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) [21], Amerykańską Akademię Pediatrii (AAP) [22] i polskie Ministerstwo Zdrowia (MZ) [23]. Zalecają one wyłączne karmienie piersią przez pierwszych 6.miesięcy życia dziecka, a po tym okresie kontynuowanie karmienia piersią, przy jednoczesnym wprowadzaniu żywienia uzupełniającego, do 2 lat i dłużej, czyli tak długo jak chcą tego mama i dziecko (nie ma wyznaczonej górnej granicy karmienia piersią).

Warto wiedzieć:

Niemowlęta są karmione według potrzeb („na żądanie”), a w pierwszym półroczu życia powinny być karmione wyłącznie piersią (tj. bez dopajania i dokarmiania). W praktyce oznacza to karmienie tak często jak dziecko i matka tego potrzebują. Nie można wymagać, aby niemowlęta zaczekały na otrzymanie pożywienia, tak jak można tego oczekiwać od osób dorosłych i od starszych dzieci. Karmienie piersią zapewnia dziecku nie tylko pożywienie, ale i poczucie bezpieczeństwa, co może mieć duże znaczenie właśnie w czasie przebywania w przestrzeni publicznej (dziecko może chcieć być wtedy częściej przy piersi i jest to zupełnie normalne). W drugim półroczu życia dziecka podstawą jego diety nadal powinno być mleko kobiece, a sam fakt rozszerzania diety dziecka, czyli podawania mu także innych poza mlekiem mamy pokarmów, nie oznacza, że nagle przestanie ono chcieć pić mleko mamy i że nie ma już prawa być karmione piersią poza domem.

Karmienie piersią jest korzystne nie tylko dla dziecka, ale i dla matki, społeczeństwa, państwa i środowiska/klimatu. Wiążą się z nim liczne korzyści zdrowotne (zwłaszcza dla dziecka i matki, a w perspektywie również dla całego społeczeństwa), a także korzyści ekonomiczne dla rodziny i państwa (zob. szerzej: podzakładka dot. korzyści z karmienia piersią). W porównaniu do karmienia sztucznego, karmienie piersią jest także ekologiczne (w zasadzie nie generuje odpadów, nie zużywa energii) i bezkosztowe. Nie obciąża finansowo rodziców, społeczeństwa, ani państwa. Nie eksploatuje zwierząt. Jest wygodne, w tym ułatwia przemieszczanie się i podróżowanie z dzieckiem (zwłaszcza nie wymaga przygotowywania mieszanki i sterylizacji akcesoriów do karmienia – wystarczy mama i dziecko). W dobie coraz częściej występujących sytuacji kryzysowych, takich jak wojny, czy kataklizmy naturalne, warto również podkreślić, że karmienie piersią jest najbezpieczniejszym sposobem karmienia niemowląt i małych dzieci (zob. szerzej wraz z przytaczanymi źródłami [24]). Stwierdzenie to jest aktualne również poza sytuacjami kryzysowymi, o czym przypominają choćby niedawne doniesienia w mediach zagranicznych (np. [25]) i polskich [26] dotyczące groźnych dla zdrowia i życia niemowląt przypadków zanieczyszczenia preparatów mlekozastępczych oraz problemów z dostępnością preparatów mlekozastępczych w USA (zob. zwł. [27, 28]).

Matki mogą być dumne z tego, że karmią piersią. I w żadnym razie nie powinny czuć się zawstydzone, ani bać się karmić piersią poza domem.

DLACZEGO PUBLICZNE KARMIENIE PIERSIĄ WYWOŁUJE KONTROWERSJE?

"Karmienie piersią nie jest częstym widokiem i z uwagi na powszechne postrzeganie kobiecych piersi przez pryzmat erotyczny, może wprawiać w zakłopotanie, nawet jeśli kobieta nie eksponuje piersi w czasie karmienia. Jeśli ktoś się czuje niekomfortowo w takiej sytuacji, nie musi patrzeć "
(dr M. Kucharska, psycholożka) [13]

W literaturze przedmiotu zaznacza się, że negatywny stosunek do karmienia piersią w przestrzeni publicznej jest silnie powiązany z seksualizacją kobiecego ciała i założeniem, że karmienie piersią powinno być aktem prywatnym [8]. Jest to dodatkowo powiązane z seksistowskimi postawami mężczyzn wobec kobiet [8], utrwalanymi przez media [29] (kobieta i jej piersi jako obiekt seksualny). Wśród przyczyn negatywnego podejścia do karmienia piersią w przestrzeni publicznej wymienia się także: brak wiedzy na temat potrzeb niemowląt związanych z karmieniem i tego, jak to karmienie wygląda [6]; nikłą obecność karmienia piersią w społeczeństwie w porównaniu do wizerunków kobiet karmiących butelką, w tym raczej rzadki widok karmienia piersią w przestrzeni publicznej, czyli mówiąc obrazowo - „kulturę butelki”, w której żyjemy, skutecznie wzmacnianą przekazem marketingowym producentów i dystrybutorów sztucznych mieszanek i produktów pokrewnych (por. i zob. szerzej [30]). W konsekwencji to karmienie butelką jest postrzegane jako norma społeczna, co – łącznie z niepewnością kobiet co do reakcji innych osób na widok matki karmiącej piersią - negatywnie rzutuje na wskaźniki karmienia piersią (decyzje kobiet co do rozpoczęcia i czasokresu karmienia piersią) [17]. I tak błędne koło się zamyka…

JAK TO ZMIENIĆ? 

Na wstępie zaznaczyć należy, że  mama nie ma obowiązku podania dziecku mleka z butelki/kubeczka, kiedy jest z nim poza domem, a w niektórych sytuacjach takie postępowanie może nawet zakłócić laktację, zwłaszcza jeśli zdarza się często i na początku „mlecznej drogi”. Zresztą nie wszystkie niemowlęta akceptują butelkę, a podanie mleka kubeczkiem wymaga większej wprawy i nie jest popularne w Polsce. Poza tym, podanie mleka matki w butelce/kubeczku wymaga uprzedniego odciągnięcia tego mleka, co poza domem może być utrudnione. Karmione piersią niemowlę nie powinno być również niepotrzebnie dokarmiane mlekiem modyfikowanym, zatem ewentualne pomysły podania takiego mleka w przestrzeni publicznej w celu uniknięcia nakarmienia dziecka piersią nie są również dobrym rozwiązaniem. Nie tylko, że mogłoby to zaburzyć laktację, ale i negatywnie wpłynąć na mikrobiom dziecka (zob. np. [31]), nie wspominając już o narażeniu opiekunów na niepotrzebne koszty (mleko modyfikowane, zwłaszcza to gotowe do użycia, jest drogie). 

Mama nie ma także obowiązku chowania się w celu nakarmienia dziecka piersią, ani zakrywania się w czasie karmienia. Nie musi karmić w pomieszczeniu dla matek z dziećmi (zresztą nie wszędzie są takie pomieszczenia lub jest ich mało, są akurat zajęte albo dotarcie do nich zajęłoby zbyt dużo czasu), a wręcz nie powinna karmić w toalecie (!). 

Cóż więc robić?

Edukacja i akceptacja zamiast izolacji!

Aby kultura karmienia piersią mogła rozkwitnąć, potrzeba matek karmiących piersią, również w przestrzeni publicznej. Potrzebne jest promowanie karmienia piersią, normalizowanie go w przestrzeni publicznej oraz edukowanie społeczeństwa (już od najmłodszych lat!), w tym informowanie o znaczeniu karmienia piersią i o tym, jak to karmienie w praktyce wygląda (co oznacza karmienie niemowlęcia według potrzeb/na żądanie i dlaczego jest ono ważne) oraz o prawie do karmienia piersią w przestrzeni publicznej. Pomijam tu tak istotne i oczywiste przesłanki, jak wsparcie i pomoc w karmieniu piersią (na ten temat zob. podzakładka dot. wsparcia i pomocy w karmieniu piersią) oraz sprzyjające karmieniu naturalnemu ustawodawstwo, w tym chroniące przed dyskryminacją i hejtem, jak również przed nieetycznym marketingiem sztucznych mieszanek i produktów pokrewnych (zamiast wielu por. i zob. tam szerzej [8]).

Żeby karmienie piersią było „normalnym widokiem” musimy widzieć matki karmiące. Akceptować je w przestrzeni publicznej, pamiętając o tym, że one nie robią niczego niestosownego. To krytyka i oburzenie są tutaj niestosowne. Nie zamykajmy kobiet karmiących w domach – wymuszona izolacja może mieć katastrofalne skutki. Nie tylko dla karmienia piersią, ale i dla zdrowia psychicznego kobiety. Młode mamy bywają bardzo samotne, nierzadko przytłoczone i przerażone początkami macierzyństwa i ewentualnymi problemami z karmieniem dziecka, co jest zupełnie normalne, bo macierzyństwo dosłownie wywraca życie do góry nogami. Nie dokładajmy do tego przymusowej izolacji. Pamiętajmy, że „(…) pieniądze pompowane w akcje promocyjne i edukację okołoporodową będą wyrzucane w błoto, jeśli karmienie piersią będzie wiązało się z izolacją społeczną i brakiem akceptacji w życiu publicznym” [14]. Potwierdzają to badania. Wynika z nich m.in., że podejście społeczeństwa/opinii publicznej do karmienia piersią w przestrzeni publicznej może mieć wpływ na decyzje matek, czy karmić piersią i jak długo [8]. Analogicznie jest z odczuciami kobiet – chęć karmienia piersią i jego kontynuowania jest mniejsza u kobiet, które wyrażają zawstydzenie z powodu karmienia piersią [17]. Intencje związane z karmieniem piersią są wyższe u osób, które wierzą, że mogą karmić piersią z sukcesem, mają pozytywny stosunek do karmienia piersią, uważają, że karmienie piersią jest społecznie akceptowalne i wierzą, że inni popierają decyzję o karmieniu piersią [17].

Potrzebne są więc zmiany kulturowe, a w związku z tym także zaprzestanie seksualizowania kobiet przez media (zob. [29, 8]). Z badań wynika, że ekspozycja na karmienie piersią, tj. widok matki karmiącej piersią w mediach (w tym pozytywny obraz karmienia piersią w tv), w różnych kampaniach oraz na żywo, w przestrzeni publicznej, wiąże się z bardziej pozytywnym nastawieniem społeczeństwa do karmienia piersią (w tym w miejscach publicznych) i z większą wolą kobiet karmienia w taki sposób własnego dziecka (zob. [17, 8]). Promowanie karmienia piersią za pomocą obrazów pokazujących to karmienie może pomóc w normalizacji widoku „piersi funkcjonalnej lub pielęgnującej”, a w dłuższym okresie także zmniejszyć uczucie wstydu na widok karmienia piersią, jak i wstyd związany z byciem osobą karmiącą piersią w miejscach publicznych [17]. Wcześniejsze doświadczenia związane z karmieniem piersią i wiedza na temat karmienia piersią mają ogromny wpływ na postrzeganie i podejście ludzi do karmienia piersią w przestrzeni publicznej, dlatego bardzo ważna jest także edukacja dotycząca karmienia piersią, łącznie z polityką informacyjną wspierającą karmienie piersią w miejscach publicznych ([12]; por. [8, 4]). Niezbędne są szersze kampanie mające na celu poprawę publicznego postrzegania karmienia piersią, w tym zakwestionowanie niezdrowego społecznego postrzegania karmienia piersią jako czynności o charakterze seksualnym ([8]; por. [13, 6]). Kluczowym sposobem na osiągnięcie tego jest zwiększenie ekspozycji [8].

Prawo a nie obowiązek

Pomysły dotyczące różnych udogodnień dla matek karmiących poza domem są dobre pod warunkiem, że nie skutkują w praktyce… wykluczaniem tych kobiet z przestrzeni publicznej, zmuszając je do karmienia w odosobnieniu, tylko w przeznaczonym do tego miejscu. Byłoby to nie tylko niecelowe i zwyczajnie szkodliwe dla karmienia piersią (ryzyko stygmatyzacji i izolacji kobiet karmiących piersią, tworzenie społecznego przekazu, że widok matki karmiącej nie jest czymś normalnym i naturalnym, że matki karmiące muszą się ukrywać – zob. np. wątpliwości wokół kapsuł i pokojów do karmienia [6], czy specjalnych miejsc dla matek karmiących w komunikacji miejskiej [32]; ryzyko postrzegania karmienia sztucznego jako w praktyce wygodniejszego [17], etc.), ale i trudne organizacyjnie oraz kosztowne. Lepszym rozwiązaniem wydaje się inwestycja w infrastrukturę przyjazną matkom karmiącym wraz z jednoczesną edukacją społeczeństwa i jasnym przekazem, że tzw. pomieszczenia dla mam z małymi dziećmi to przestrzeń, z której matka karmiąca może skorzystać, ale nie musi i nie zawsze potrzebuje. Kobiety karmiące piersią powinny być mile widziane w przestrzeni publicznej i to one powinny decydować, czy potrzebują w danym momencie nakarmić dziecko w jakimś spokojnym, cichym, odosobnionym miejscu, czy nie. To samo dotyczy ewentualnego zakrywania się chustą, czy innym materiałem w czasie karmienia piersią, tym bardziej, że nie każde dziecko chce być zakryte, a w czasie upałów może być to mocno uciążliwe i nawet ryzykowne. Dlatego poza edukacją, warto „postawić” na zrozumienie, empatię i szacunek.

Abstrahując od aspektu prawnego, o którym poniżej, podkreślić należy, że matki mają bezwarunkowe, moralne prawo do karmienia piersią, również w przestrzeni publicznej, nawet jeśli nie są w stanie karmić „dyskretnie” (zob. szerzej [33]), chociaż z reguły to robią, co wynika także z badań (zob. np. [6, 2]). Chyba nikogo nie trzeba przekonywać, że matkom karmiącym piersią nie chodzi o zwracanie na siebie uwagi, eksponowanie piersi, epatowanie nagością, etc., tylko o możliwość nakarmienia swojego dziecka - swobodnego wykonania w pełni naturalnej czynności jaką jest karmienie piersią, co nie zawsze jest możliwe w sposób niewidoczny dla otoczenia. Na marginesie warto dodać, że w niektórych państwach wyraźnie wskazuje się w komentarzach do regulacji dotyczących karmienia piersią w miejscach publicznych, że matki nie muszą się zakrywać w czasie karmienia (tak np. w Kanadzie, w prowincji Ontario [34]).

 Jesteś skrępowany/skrępowana widokiem mamy karmiącej piersią?

Nie musisz patrzeć. Uszanuj jej i jej dziecka prawo do karmienia piersią. Nie komentuj, nie przewracaj oczami, nie odchodź ostentacyjnie, mrucząc z dezaprobatą pod nosem, ale również nie zaglądaj ciekawsko i natarczywie. Przecież nie dzieje się nic złego, czy nienormalnego, a wręcz przeciwnie😊. Jesteśmy ssakami - kobiece piersi służą do karmienia dziecka.

CO NA TO PRAWO?

Podejście do karmienia piersią oparte na prawach człowieka

Na wstępie zaznaczyć należy, że karmienie piersią jest kwestią zdrowia publicznego oraz prawem matek i ich dzieci, wywodzonym z prawa międzynarodowego, m.in. z Konwencji o prawach dziecka [35]. Jest to swoiste, wspólne prawo matki i dziecka, rozumiane w ten sposób, że nikt nie może ingerować w prawo matki do karmienia dziecka piersią, jak również, że matki nie można zmusić do karmienia piersią (nie jest to jej obowiązek) [36]. Natomiast państwo powinno zapewnić warunki umożliwiające podjęcie świadomej decyzji w kwestii sposobu żywienia dziecka, jak również wspierać, promować i chronić karmienie piersią (por. [37]).

Czy wiesz, że: 

Specjalni Sprawozdawcy ONZ podkreślają, że „karmienie piersią to kwestia praw człowieka zarówno dla dziecka, jak i dla matki. Dzieci mają prawo do życia, przetrwania i rozwoju oraz do najwyższego osiągalnego poziomu zdrowia, którego integralną częścią jest karmienie piersią. Kobiety mają prawo do dokładnych, bezstronnych informacji potrzebnych do dokonania świadomego wyboru dotyczącego karmienia piersią. Mają również prawo do dobrej jakości usług zdrowotnych, odpowiedniej ochrony macierzyńskiej w miejscu pracy oraz do przyjaznego środowiska i odpowiednich warunków w miejscach publicznych do karmienia piersią, które są kluczowe dla zapewnienia skutecznych praktyk karmienia piersią”. Państwa powinny zapobiegać dyskryminacji i chronić matki karmiące piersią przed dyskryminacją, w tym wykluczeniem z przestrzeni publicznej, z uwagi na karmienie piersią [38].

W przestrzeni publicznej, czyli gdzie? 

W części państw prawo do karmienia piersią w przestrzeni publicznej jest wyraźne uregulowane i chronione (np. w UK, USA, Australii). Matki mogą karmić piersią swoje dzieci wszędzie tam, gdzie mogą przebywać (tak np. w USA, stan New Jersey [39]), czyli w każdym miejscu otwartym dla ogółu społeczeństwa, nawet jeśli jest ono własnością prywatną. Dotyczy to więc nie tylko obiektów będących własnością państwową/samorządową (np. parki, budynki urzędów), ale także takich miejsc jak restauracje, sklepy, centra handlowe, stadiony sportowe, etc. [36]. Matki mogą karmić piersią nawet w Kościele, do czego zachęca sam papież Franciszek (zob. np. [40]).

Można, czy nie można karmić piersią w miejscach publicznych w Polsce? 

W wielu państwach, w tym w Polsce, nie ma wyraźnego przepisu regulującego karmienie piersią w przestrzeni publicznej, w tym zakazującego takiego karmienia. Nie oznacza to jednak, że matki karmiące piersią w przestrzeni publicznej nie są w Polsce w żaden sposób chronione. W zależności od okoliczności, w rachubę wchodzą bowiem: przepisy zakazujące nierównego traktowania, w tym dyskryminacji, ze względu na płeć, m.in. w zakresie dostępu i warunków korzystania z usług oferowanych publicznie (ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania [41], dalej: ustawa równościowa); przepisy Kodeksu cywilnego chroniące dobra osobiste (zwłaszcza godność); a nawet przepisy karne, np. zabraniające znieważania, czy zmuszania do określonej czynności. 

Dodać należy, że zakaz dyskryminacji został zawarty w szeregu aktów prawnych z zakresu prawa międzynarodowego, które zostały ratyfikowane przez Polskę (m.in. w art. 14 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności [42]), w Konstytucji RP (zob. zwł. art. 32 Konstytucji) i w prawie unijnym (zob. [43]). Macierzyństwo i dobro dziecka są w Polsce szczególnie chronione, co znajduje swój wyraz w Konstytucji RP (art. 18 i 72 Konstytucji), a karmienie piersią jest immanentnie związane z macierzyństwem. Polska ratyfikowała również międzynarodowe konwencje, z których wywodzone jest prawo do karmienia piersią, w tym Konwencję o prawach dziecka [35]. Ministerstwo Zdrowia przypomina, że karmienie piersią w miejscach publicznych jest częścią życia społecznego [23].

W związku z powyższym wskazać należy, że kobiety w Polsce mają prawo do swobodnego karmienia piersią w miejscach publicznych, co zostało potwierdzone przez Rzecznika Praw Obywatelskich i pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania (zob. ramka poniżej) przy okazji głośnej sprawy dotyczącej karmienia piersią w restauracji, zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, korzystnym dla powódki. Sąd Apelacyjny zasądził od pozwanego usługodawcy kwotę 2000 zł tytułem zadośćuczynienia i nakazał mu opublikowanie przeprosin za bezprawne uniemożliwienie powódce nakarmienia dziecka piersią przy stoliku w restauracji.  Według sądu stanowi to dyskryminację ze względu na płeć w rozumieniu ustawy równościowej (karmienie piersią to czynność „immanentnie związana z macierzyństwem, a tym samym (…) z płcią żeńską”). Sama propozycja nakarmienia dziecka z dala od zajmowanego przez powódkę z rodziną stolika powoduje, że zaoferowano jej usługę gorszej jakości niż pozostałym gościom, z których żaden nie musiał opuszczać wybranego przez siebie stolika. Na marginesie sąd zauważył, że macierzyństwo znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18 Konstytucji), a karmienie piersią jest zalecane przez lekarzy – nie sposób zatem uznać, że karmienie piersią w miejscu publicznym stanowi naruszenie wolności innych osób, czy też powszechnie przyjętych norm społecznych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 grudnia 2017 r., sygn. akt I ACa 187/17 (niepubl.) za [43]).

Warto wiedzieć: 

• Komunikat pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania (2016 r.):

 „(…) kobieta ma prawo do swobodnego karmienia piersią w miejscach publicznych. Przepisy polskiego prawa nie zabraniają karmienia w restauracji, centrum handlowym czy w komunikacji miejskiej. Przedsiębiorca, który wywiera presję na karmiącej kobiecie, aby zmieniła miejsce karmienia, działa bezprawnie. Karmiąca matka, która zostanie wyproszona ma prawo dochodzenia odszkodowania od właściciela obiektu na podstawie przepisów ustawy (…) o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, gdyż takie zachowanie może być uznane za przejaw dyskryminacji ze względu na płeć (…) (za: [44]);

• Stanowisko RPO (2017 r.): 

„(…) wyrażony w art. 6 ustawy o równym traktowaniu zakaz nierównego traktowania osób fizycznych ze względu na płeć w zakresie dostępu i warunków korzystania z usług oferowanych publicznie obejmuje zakaz dyskryminacji ze względu na macierzyństwo, w tym zakaz dyskryminacji matek karmiących piersią. (…)

W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, jakiekolwiek działania prowadzące do zawstydzenia i upokorzenia matek karmiących dzieci w miejscach publicznych oraz do wzbudzania w nich przekonania, że wybierając czas i miejsca karmienia powinny kierować się „normami społecznymi i moralnymi”, a nie potrzebami swojego dziecka i własnym komfortem, stanowi niezgodne z prawem naruszenie zasady równego traktowania. (…)” [45]

„W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, zawstydzanie matki karmiącej dziecko w miejscu publicznym jest niezgodną z prawem formą nierównego traktowania ze względu na płeć. Karmienie piersią w miejscu i w czasie dogodnym dla matki i dziecka jest nie tylko zgodne z prawem, ale wskazane dla zdrowia dziecka.  (…) Wzbudzanie w kobietach przekonania, że karmienie piersią jest czymś wstydliwym, że nie mogą one karmić w miejscu i czasie dogodnym dla siebie i dziecka, może prowadzić do ograniczania udziału kobiet w życiu społecznym albo do skrócenia czasu karmienia piersią [46].

• Były minister zdrowia Konstanty Radziwiłł (2016 r.): 

„Piętnowanie za to [że karmią piersią w przestrzeni publicznej – przyp. AKW] kobiet jest nie do zaakceptowania. Karmienie piersią jest czynnością nie tylko naturalną, ale wręcz zasługującą na jak najszersze wsparcie” (za: [11]).

Na marginesie wskazać należy, że pomimo powyższych przepisów oraz deklaracji urzędników państwowych, zasadny wydaje się postulat uchwalenia wyraźnej regulacji prawnej chroniącej karmienie piersią w przestrzeni publicznej. Obecna ochrona jest bowiem niewystarczająca. Wyraźny przepis pełniłby ważną funkcję informacyjną w społeczeństwie, co – w połączeniu z odpowiednią edukacją, w tym kampaniami społecznymi promującymi i normalizującymi karmienie piersią – pozytywnie wpłynęłoby na przestrzeganie prawa do karmienia piersią w miejscach publicznych.

CO ZROBIĆ W PRZYPADKU ZAKŁÓCANIA LUB UNIEMOŻLIWIANIA KOBIECIE NAKARMIENIA DZIECKA PIERSIĄ W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ? 

Naruszanie prawa do karmienia piersią w przestrzeni publicznej może polegać np. na: wyproszeniu matki karmiącej z przestrzeni publicznej (np. z restauracji, galerii handlowej, lotniska) lub nakazaniu jej zaprzestania karmienia, bądź nakarmienia dziecka w innym miejscu; zawstydzaniu lub upokarzaniu matek karmiących piersią w miejscach publicznych, jak również na innych formach przemocy słownej pod adresem matki karmiącej (np. obrażanie, groźby, mowa nienawiści/hejt), a także na przemocy fizycznej w każdej jej postaci. 

Sposób reakcji na naruszanie prawa do karmienia piersią zależy od okoliczności konkretnej sprawy. Co do zasady zawsze warto poinformować naruszyciela o tym, że matki mają prawo karmić piersią w przestrzeni publicznej i że zakłócanie lub uniemożliwianie realizowania tego prawa jest bezprawne. W miarę możliwości warto także krótko wyjaśnić, dlaczego karmienie piersią jest ważne i poprosić o zaprzestanie przeszkadzania w tym karmieniu. Jeżeli mama czuje się zastraszana lub jest zmuszana do zaprzestania karmienia, może wezwać Policję, zwłaszcza w przypadku agresywnego zachowania naruszyciela [47]. Jeżeli naruszeń dopuszcza się pracownik obiektu usługowego, np. restauracji, centrum handlowego, np. nakazując kobiecie karmić w innym miejscu i nie zaprzestaje tego pomimo poinformowania go o prawie do karmienia piersią w przestrzeni publicznej, można złożyć skargę do właściciela/kierownika obiektu (np. do kierownika restauracji/centrum handlowego). W rachubę wchodzi także zwłaszcza: złożenie skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich  (https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/zlozenie-wniosku-do-rzecznika-praw-obywatelskich) lub do Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania (https://www.gov.pl/web/rownetraktowanie/kontakt2); zwrócenie się do Rzecznika Praw Dziecka (https://brpd.gov.pl/kontakt/); zawiadomienie organizacji pozarządowych, które działają na rzecz praw człowieka i przeciwdziałania dyskryminacji (zwłaszcza Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego - PTPA, http://www.ptpa.org.pl/; Helsińska Fundacja Praw Człowieka, https://hfhr.pl/)), w tym prośba o pomoc prawną; zawiadomienie organizacji pozarządowych działających na rzecz ochrony karmienia piersią (np. SOPWKP, https://www.sopwkp.pl/p/kontakt.html); dochodzenie rekompensaty przed sądem (w przypadku naruszenia zasady równego traktowania w zakresie dostępu i warunków korzystania z usług oferowanych publicznie - na podstawie ustawy równościowej). W przypadkach nieobjętych ustawą równościową, tj. np. w razie zawstydzania lub upokarzania kobiety karmiącej piersią przez spacerowiczów w parku, klientów centrum handlowego, hejterów, w przypadku ustalenia danych osobowych naruszyciela możliwe jest powództwo o ochronę dóbr osobistych (np. godności), w tym żądanie zadośćuczynienia pieniężnego i przeproszenia (zob. art. 23, 24 i 448 Kodeksu cywilnego). W niektórych sytuacjach w rachubę wchodzi także postępowanie karne, np. w razie wypełnienia znamion przestępstwa groźby karalnej (zob. art. 190 Kodeksu karnego), znieważenia (w tym za pomocą środków masowego komunikowania; zob. art. 216 Kodeksu karnego) lub zmuszania (zob. art. 191 Kodeksu karnego). W przypadku rozważania wejścia na drogę sądową, zalecana jest konsultacja z prawnikiem, najlepiej z adwokatem lub radcą prawnym.

Bezpłatną pomoc prawną można uzyskać m.in. w uniwersyteckich poradniach prawnych (kliniki prawa) działających przy wydziałach prawa uniwersytetów w całej Polsce (lista poradni dostępna jest na stronie http://www.fupp.org.pl/); w niektórych organizacjach pozarządowych (np. PTPA – bezpłatne porady prawne w zakresie spraw dotyczących dyskryminacji); u adwokatów i radców prawnych działających pro bono (takich prawników najłatwiej znaleźć poprzez wyszukiwarkę internetową, np. wpisując słowa porady prawne/pomoc prawna pro bono, adwokat/radca prawny pro bono); w ramach systemu nieodpłatnej pomocy prawnej (https://www.gov.pl/web/nieodplatna-pomoc).

Jesteś świadkiem naruszania prawa do karmienia piersią w przestrzeni publicznej?

Nie bądź obojętny! W zależności do okoliczności m.in. możesz: 

• kulturalnie zwrócić uwagę osobie naruszającej na niestosowność i bezprawność jej zachowania oraz stanowczo zażądać zaprzestania zakłócania lub uniemożliwiania matce karmienia piersią; 
• poinformować osobę naruszającą o prawie do karmienia piersią w przestrzeni publicznej;
• udzielić wsparcia kobiecie karmiącej piersią, w tym poinformować ją o jej prawie i możliwych środkach ochrony (zob. powyżej); pomóc w znalezieniu organizacji, która udzieli jej pomocy (np. podać kontakt do PTPA); 
• wystąpić formalnie w roli świadka.

_____________________________________________________

* Niniejsza publikacja jest częścią zadania publicznego pt. "Kształtowanie postaw w zakresie pozytywnego odbioru karmienia piersią w miejscach publicznych", realizowanego przez SOPWKP w 2024 r. i finansowanego ze środków budżetu Samorządu Województwa Dolnośląskiego.

Publikacja ta nie stanowi porady prawnej.

Tekst: dr n.prawn. Anna Koronkiewicz-Wiórek, Promotor Karmienia Piersią Centrum Nauki o Laktacji

Ilustracja: Urszula Marzec

Stan prawny: maj 2024 r. 

BROSZURA DO POBRANIA TUTAJ

ŹRÓDŁA:

[1] A. Nowakowska-Kutra, Niektóre społeczne, prawne i komunikacyjne aspekty dyskryminacji kobiet karmiących piersią zachodzącej w przestrzeni publicznej i internecie, [w:] M. Jastrzębski, A. Wedeł-Domaradzka, Prawa człowieka w Polsce – perspektywa 25 lat ratyfikacji Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,  Bydgoszcz 2020, s. 147-160, https://repozytorium.ukw.edu.pl/handle/item/7694

[2] J. Grzyb, Ł. Grzyb, M. Wilińska, Perception and practice of breastfeeding in public in Poland, J Mother Child. 2021 Dec; 25(4): 277–284, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9444198/;

[3] A. Hamerlińska, E. Kotlęga, A. Kamyk-Wawryszuk, Karmienie piersią dziecka w miejscach publicznych a postawy kobiet i mężczyzn – komunikat z badań, Kultura i Wychowanie 2018 nr 2/14, s. 177-191, https://ojs.ahe.lodz.pl/index.php/kultura_i_wychowanie/article/view/169 

[4] A. Olejnik, A. Adamczewska, K. Kossakowska, Karmienie piersią w miejscach publicznych w opinii kobiet, Hygeia Public Health 2018, 53(3): 275-282, https://www.researchgate.net/publication/328265167_Karmienie_piersia_w_miejscach_publicznych_w_opinii_kobiet_Women's_opinions_about_breastfeeding_in_public

[5] A. Koronkiewicz-Wiórek, Krasnalka Karmiąca Piersią, czyli promowanie karmienia piersią w przestrzeni publicznej. I Ty możesz pomóc!, Prawo i Laktacja, 8.09.2023, https://www.prawoilaktacja.pl/2023/08/krasnalka-karmiaca-piersia-czyli-promowanie-karmienia-piersia-w-przestrzeni-publicznej-i-ty-mozesz-pomoc.html

[6] A. Grant et al., Views and experience of breastfeeding in public: A qualitative systematic review, Matern Child Nutr. 2022;18:e13407, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/mcn.13407

[7] A. Sheehan, K. Gribble, V. Schmied (2019), It’s okay to breastfeed in public but…, International Breastfeeding Journal, volume 14, number 24, https://internationalbreastfeedingjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13006-019-0216-y

[8] A. Brown (2017), Breastfeeding as a public health responsibility: a review of the evidence, J  HumNutr  Diet.30, 759–770, https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jhn.12496

[9] E. Podleśna-Ślusarczyk,  Karmienie piersią w miejscu publicznym – powód do agresji?, 15.06.2016, https://mamotoja.pl/aktualnosci/karmienie-piersia-w-miejscu-publicznym-powod-do-agresji-20304-r1/

[10] M. Kabulska, To obrzydliwe! Kobieta karmiąca piersią gorsza niż seksbomba – film, 25.01.2016, https://mamotoja.pl/niemowle/karmienie/to-obrzydliwe-kobieta-karmiaca-piersia-gorsza-niz-seksbomba-film-19061-r1/

[11] M. Kabulska, Szok! Znany polityk porównał karmienie piersią do „sikania i puszczania bąków”!, 4.08.2016, https://mamotoja.pl/aktualnosci/szok-znany-polityk-porownal-karmienie-piersia-do-sikania-i-puszczania-bakow-20723-r1/

[12] Y. Zhao, Y. Ouyang, S. R. Redding (2017), Attitudes of Chinese Adults to Breastfeeding in Public: A Web-Based Survey, Breastfeeding Medicine Vol. 12, No. 5,  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28440676/

[13] K. Szuba, Psycholog: rośnie akceptacja dla karmienia piersią w miejscach publicznych, 18.02.2019, https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C32708%2Cpsycholog-rosnie-akceptacja-dla-karmienia-piersia-w-miejscach-publicznych

[14] A. Gancarz, Verba docent, exempla… nocent – krótka refleksja na temat karmienia piersią, 29.06.2023, https://moznainaczej.edu.pl/verba-docent-exempla-nocent-krotka-refleksja-na-temat-karmienia-piersia/

[15] Karmienie piersią w miejscach publicznych - zwykła sprawa czy fanaberia?, 3.03.2014, https://dom.trojmiasto.pl/Karmienie-piersia-w-miejscach-publicznych-zwykla-sprawa-czy-fanaberia-n77590.html?&vop=w&strona=21

[16] A. Kisicka, Gdańsk: 14 grudnia wyrok ws. o swobodę karmienia piersią w restauracji, 30.11.2017, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/1088769,gdansk-14-grudnia-wyrok-ws-o-swobode-karmienia-piersia-w-restauracji.html 

[17] E.T. Austen, J. Dignam, P. Hauf (2016), Using breastfeeding images to promote breastfeeding among young adults, Health Psychol Open, 1-14, https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/2055102916671015

[18] D.D. Walters, L.T.H. Phan, R. Mathisen, The cost of not breastfeeding: global results from a new tool, Health Policy Plan. 2019 Jul 1;34(6):407-417, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6735804/

[19] E.C. Andresen et al., Environmental Impact of Feeding with Infant Formula in Comparison with Breastfeeding, Int. J. Environ.Res. Public Health 2022, 19, 6397, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9180168/

[20] European Commission, Karolinska Institutet, IRCCS Burlo Garofolo, WHO, Infant and young child feeding: standard recommendations for the European Union, https://www.richtigessenvonanfangan.at/fileadmin/Redakteure_REVAN/user_upload/EUNUTNET_Infant_and_young_child_feeding.pdf

[21] WHO, UNICEF, Global Strategy for Infant and Young Child Feeding, Geneva 2003, s. 7–8, 22.12.2003, https://www.who.int/publications/i/item/9241562218

[22] J.Y. Meek, L. Noble, Policy Statement: Breastfeeding and the Use of Human Milk, Pediatrics (2022) 150 (1): e2022057988, https://publications.aap.org/pediatrics/article/150/1/e2022057988/188347/Policy-Statement-Breastfeeding-and-the-Use-of?autologincheck=redirected

[23] Ministerstwo Zdrowia, Karmienie piersią, https://www.gov.pl/web/zdrowie/karmienie-piersia

[24] A. Koronkiewicz-Wiórek, Znaczenie karmienia piersią w sytuacjach kryzysowych, Prawo i Laktacja, 8.01.2022, https://www.prawoilaktacja.pl/2022/08/znaczenie-karmienia-piersia-w-sytuacjach-kryzysowych.html

[25] Gerber recalling infant 

formula because of Cronobacter sakazakii contamination, News Desk, 15.05.2023, https://www.foodsafetynews.com/2023/05/gerber-recalling-infant-formula-because-of-cronobacter-sakazakii-contamination/

[26] GIS, Ostrzeżenie publiczne dotyczące żywności: Wykrycie obecności bakterii Listeria monocytogenes w jednej partii mleka modyfikowanego dla niemowląt (po 6 miesiącu życia), 30.04.2024, https://www.gov.pl/web/gis/ostrzezenie-publiczne-dotyczace-zywnosci-wykrycie-obecnosci-bakterii-listeria-monocytogenes-w-jednej-partii-mleka-modyfikowanego-dla-niemowlat-po-6-miesiacu-zycia

[27] T. Dobbyn, Infant Health Suffered During Baby Formula Shortage, 7.03.2024, https://www.ucdavis.edu/health/news/infant-health-suffered-during-baby-formula-shortage

[28] J. Jung,  N. Olynk Widmar, and B. Ellison, The Curious Case of Baby Formula in the United States in 2022: Cries for Urgent Action Months after Silence in the Midst of Alarm Bells, Food Ethics. 2023; 8(1): 4, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9734447/

[29] L.M. Ward, A. Merriwether, A.  Caruthers (2006) Breasts are for men: media, masculinity ideologies, and men's beliefs about women's bodies, Sex Roles 55, 703–714, https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=cd55d81fbc2d659c875226cef09a9fb84849518d

[30] A. Nowakowska-Kutra, Kilka uwag o dyskryminacji matek karmiących piersią w Internecie i przestrzeni publicznej, https://malyssak.pl/kilka-uwag-o-dyskryminacji-matek-karmiacych-piersia/

[31] A. O’Sullivan, M. Farver, J. T. Smilowitz, The Influence of Early Infant-Feeding Practices on the Intestinal Microbiome and Body Composition in Infants, Nutr Metab Insights. 2015; 8(Suppl 1): 1–9, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4686345/pdf/nmi-suppl.1-2015-001.pdf

[32] J. Urbaniak, Matka karmiąca w autobusie potrzebuje zrozumienia, nie zasłonki, Transport-Publiczny.pl, 5.04.2016, https://www.transport-publiczny.pl/wiadomosci/matka-karmiaca-w-komunikacji-miejskiej-potrzebuje-zrozumienia-nie-zaslonki-51744.html 

[33] F. Woollard, Requirements to justify breastfeeding in public: a philosophical analysis, International Breastfeeding Journal (2019) 14:26,  https://internationalbreastfeedingjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s13006-019-0217-x

[34] OHRC, Policy on preventing discrimination because of pregnancy and breastfeeding, 2014, https://www.ohrc.on.ca/en/policy-preventing-discrimination-because-pregnancy-and-breastfeeding

[35] Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r., Dz.U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526 ze zm.

[36] G. Kent, Child feeding and human rights, International Breastfeeding Journal 2006/1, s. 1 n., http://internationalbreastfeedingjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/1746-4358-1-27

[37] M. Brady, Breastfeeding is a human right. What does that mean?, 11 December 2012, http://info.babymilkaction.org/news/campaignblog111212

[38] Joint statement by the UN Special Rapporteurs on the Right to Food, Right to Health, the Working Group on Discrimination against Women in law and in practice, and the Committee on the Rights of the Child in support of increased efforts to promote, support and protect breast-feeding, 17 November 2016, https://www.ohchr.org/en/statements/2016/11/joint-statement-un-special-rapporteurs-right-food-right-health-working-group?LangID=E&NewsID=20871#iii

[39] NJBC, Public Breastfeeding Law, https://breastfeedingnj.org/public-breastfeeding-law/

[40] J. Gierak-Onoszko, Papież zachęca kobiety do karmienia piersią w kościele. Dlaczego budzi to taką sensację?, Polityka, 15.01.2017, https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/1690398,1,papiez-zacheca-kobiety-do-karmienia-piersia-w-kosciele-dlaczego-budzi-to-taka-sensacje.read

[41] Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania, t.j. Dz.U.2023.970

[42] KONWENCJA O OCHRONIE PRAW CZŁOWIEKA I PODSTAWOWYCH WOLNOŚCI, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2., Dz.U.1993.61.284

[43] K. Śmiszek (red.), Unijny zakaz dyskryminacji a prawo polskie. Analiza funkcjonowania przepisów antydyskryminacyjnych w praktyce polskich sądów, Komisja Europejska Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2018, https://op.europa.eu/pl/publication-detail/-/publication/f9fd4778-1f93-11e9-8d04-01aa75ed71a1/language-pl/format-PDF/source-317616792

[44] Można karmić. Swoboda dla matek w miejscach publicznych. W urzędzie też?, Serwis Samorządowy PAP, 10.08.2016, https://samorzad.pap.pl/kategoria/prawo/mozna-karmic-swoboda-dla-matek-w-miejscach-publicznych-w-urzedzie-tez

[45] Dokument pt. „Sprawa pani Liwii. Pismo procesowe RPO - SA w Gdańsku.pdf”, https://bip.brpo.gov.pl/pl/postepowania-strategiczne-rpo/dyskryminacja-matki-karmiacej-w-dostepie-do-uslug

[46] RPO, Zawstydzanie matki karmiącej dziecko w miejscu publicznym jest niezgodną z prawem formą nierównego traktowania - wyrok w sprawie do której przyłączył się RPO, https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/zawstydzanie-matki-karmi%C4%85cej-dziecko-w-miejscu-publicznym-jest-niezgodn%C4%85-z-prawem-form%C4%85-nier%C3%B3wnego

[47] Por. wypowiedź R. Kalisza, w programie TVN24 Czy można karmić piersią w miejscu publicznym?, 13.10. 2014, http://www.tvn24.pl/tak-jest,39,m/czy-mozna-karmic-piersia-w-miejscu-publicznym,479106.html