Karmienie piersią – zrównoważone od pierwszych chwil (WBW 2025)

W świecie pełnym „eko” etykiet, „bio” certyfikatów i poradników o tym, jak żyć bardziej „w zgodzie z planetą”, karmienie piersią – naturalny i najzdrowszy sposób żywienia niemowląt i małych dzieci – obecne jest co najwyżej na marginesie. Tymczasem w świetle najnowszych analiz i zaleceń specjalistycznych organizacji międzynarodowych, uznaje się je nie tylko za najzdrowszą metodę żywienia niemowląt i małych dzieci, lecz także za jedną z najbardziej zrównoważonych i ekologicznych praktyk żywieniowych na świecie. [1]

Co jednak istotne, powiązania między sposobem żywienia najmłodszych a stabilnością środowiskową i społeczną nie ograniczają się wyłącznie do „natury” w sensie fizycznym – oszczędzania zasobów czy ograniczania zanieczyszczeń. Karmienie piersią dotyka każdego z aspektów współczesnych wyzwań związanych z długofalowym, sprawiedliwym i możliwym do utrzymania rozwojem. 

Bo chociaż często kojarzymy „zielone” działania z recyklingiem, oszczędzaniem wody czy ograniczaniem emisji gazów cieplarnianych, współczesne spojrzenie na granice planetarne [2] oraz Cele Zrównoważonego Rozwoju (Sustainable Development Goals – SDGs) [3] rozszerza tę perspektywę: równość płci, eliminację ubóstwa, zdrowie publiczne, odpowiedzialną konsumpcję i ogólnie pojęte wspierające polityki społeczne.

W spójności z tymi założeniami, już podczas obchodów Światowego Tygodnia Karmienia Piersią w 2016 roku (WBW2016) przedstawiono ścisłe połączenia między wszystkimi 17 Celami Zrównoważonego Rozwoju ONZ a karmieniem piersią. [4]

Tegoroczna edycja obchodów, pod hasłem: 

„Priorytet dla karmienia piersią – Razem zbudujmy zrównoważony system wsparcia” (World Breastfeeding Week 2025) zaprasza do spojrzenia jeszcze głębiej. Oddając więc priorytet karmieniu piersią i patrząc na nie nie tylko jako na wybór zdrowotny, ale także środowiskowy, społeczny i ekonomiczny, zobaczmy, jak przez jego pryzmat prezentują się kluczowe obszary zrównoważonego rozwoju.

Karmienie piersią wobec ekologicznych i społecznych kryzysów

Fundament bezpieczeństwa żywnościowego

Photo by Saikiran Kesari on Unsplash

Choć katastrofy klimatyczne najczęściej kojarzone są z Globalnym Południem, również nasz region świata doświadcza ich skutków. Fale upałów, coraz częstsze powodzie czy przerwy w dostawie energii i wody wpływają na codzienne funkcjonowanie rodzin na całym świecie. [5]

Zmiany klimatu i związane z nimi katastrofy naturalne mają bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe, szczególnie wśród populacji najbardziej wrażliwych: kobiet w ciąży, matek karmiących i małych dzieci. W 2016 roku ponad 530 milionów dzieci żyło w krajach dotkniętych kataklizmami pogodowymi, epidemiami lub klęskami nieurodzaju. [6]

W sytuacjach katastrof naturalnych, kryzysów humanitarnych czy konfliktów zbrojnych, często przerwany zostaje dostęp do podstawowych zasobów (wody, prądu, opieki zdrowotnej), a łańcuchy dostaw zostają zakłócone. W takich warunkach karmienie dziecka mieszanką mlekozastępczą może być niebezpieczne, a czasem jest wręcz niemożliwe. [7]

Karmienie piersią natomiast pozostaje najbardziej niezawodnym i bezpiecznym sposobem żywienia niemowląt. Mleko matki jest dostępne zawsze i wszędzie, świeże, doskonale dopasowane do aktualnych potrzeb dziecka, biologicznie aktywne, mikrobiologicznie bezpieczne. Co więcej, wzmacnia odporność i chroni dzieci przed chorobami zakaźnymi, które w warunkach zaburzonej higieny i niedożywienia stają się szczególnie groźne. [8]  Bieżące zapewnianie dziecku mleka matki nie wymaga samo w sobie obrotu pieniądzem ani zewnętrznej infrastruktury. Z tego względu można określić karmienie piersią mianem „pierwszego systemu żywnościowego” [9] działającego niezależnie od prądu, wody pitnej, inflacji, waluty czy globalnych łańcuchów dostaw.

Pierwsza linia obrony przed niedożywieniem

Photo by Arif Riyanto on Unsplash

Karmienie piersią to także skuteczna strategia adaptacyjna wobec trwających zmian klimatycznych i niestabilności gospodarczej. W długofalowych sytuacjach niepewności, takich jak przedłużające się susze, migracje klimatyczne czy kryzysy ekonomiczne, mleko matki odgrywa rolę awaryjnego zasobu żywieniowego. [10]

Do 6. miesiąca życia pokrywa ono 100% zapotrzebowania dziecka na składniki odżywcze, a w drugim roku życia i później wciąż stanowi cenne uzupełnienie diety pod względem kaloryczności i składu bogatego w makro- i mikroelementy. [11] Dlatego tak ważne dla odporności systemów żywnościowych pozostaje wspieranie kobiet w kontynuowaniu karmienia piersią zgodnie z zaleceniami WHO (czyli co najmniej do drugiego roku życia i dłużej, jeśli matka i dziecko tego chcą).

Mądre wsparcie w czasie kryzysu

Wojny, katastrofy, przesiedlenia i brak poczucia bezpieczeństwa to nie tylko wyzwania logistyczne, ale także źródła ogromnego stresu psychicznego, który może poważnie utrudniać rozpoczęcie i utrzymanie laktacji. Brak stabilności rodzinnej, trudności ekonomiczne czy konieczność migracji zwiększają ryzyko depresji poporodowej i mogą zaburzać budowanie więzi z dzieckiem. [12]

Polskie badania potwierdzają, że przewlekły stres to jedna z głównych barier dla wyłącznego karmienia piersią w pierwszych miesiącach życia dziecka. [13] Tym bardziej kluczowe staje się zapewnienie:

• wsparcia emocjonalnego i psychologicznego dla kobiet w ciąży i po porodzie,
• lokalnego i systemowego wsparcia laktacyjnego,
• infrastruktury pomocy w sytuacjach kryzysowych – np. edukacji personelu medycznego i przygotowanych planów żywieniowych dla niemowląt.

Więcej na temat wsparcia matek i dzieci w kontekście żywienia w sytuacjach kryzysowych znajdziesz m.in. w informatorze dla rodziców, specjalistów, organizacji pomocowych i wolontariuszy, dostępnym na stronie Centrum Nauki o Laktacji.

Długofalowe zmiany

Długofalowo, zmiany klimatu mogą również wpływać na obniżenie jakości żywności. Wzrost poziomu dwutlenku węgla w atmosferze wiąże się ze zmniejszeniem zawartości żelaza, cynku i białka w podstawowych uprawach, takich jak pszenica czy ryż. [14] Uderza w możliwości pokrywania dziecięcych potrzeb żywieniowych, w czym mogłoby pomóc odpowiednio długie karmienie piersią. Z drugiej jednak strony, narażone na niedobory będą również kobiety w ciąży i matki karmiące, zwłaszcza te, których dieta już teraz jest uboga odżywczo. [15] Dlatego też prawdziwe wsparcie karmienia piersią nie dotyczy tylko umożliwienia dziecku pobierania pokarmu, np. poprzez profesjonalną pomoc laktacyjną, ale również zapewnienia kobietom w ciąży i matkom karmiącym dostępu do wartościowej żywności. [16]

Działania, które przyspieszają zmiany klimatyczne, takie jak spalanie paliw kopalnych, masowa produkcja przemysłowa czy nieodpowiednie zarządzanie odpadami, prowadzą do długotrwałego spadku jakości środowiska. Wzrasta poziom zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby, co stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia.

Niektóre substancje obecne w zanieczyszczonym środowisku (np. węglowodory aromatyczne czy metale ciężkie zawarte w pyle zawieszonym) mogą przenikać do mleka matki. Jednak aktualne stanowisko ekspertów wskazuje, że korzyści z karmienia piersią znacząco przewyższają potencjalne ryzyko związane z obecnością śladowych ilości tych substancji. Co więcej, badania sugerują, że karmienie piersią chroni dzieci przeciw nagłym i przewlekłym chorobom układu oddechowego nawet w warunkach wysokiego zanieczyszczenia środowiska. [17]

Karmienie piersią jako działanie proklimatyczne

Karmienie piersią ma znacznie mniejszy wpływ na środowisko niż karmienie mieszanką. Jak podkreślono w przeglądzie literatury z 2023 roku, karmienie piersią „w minimalnym stopniu przyczynia się do emisji dwutlenku węgla”, podczas gdy produkcja mieszanek mlecznych wiąże się z „energochłonnymi procesami, w tym produkcją, pakowaniem i transportem”. [18] Dlatego można je zakwalifikować jako tzw. Triple Duty Action (TDA), gdyż równocześnie wspiera trzy największe wyzwania współczesności: zdrowie publiczne, bezpieczeństwo żywnościowe i ochronę klimatu. [19]

Ślad węglowy produkcji mieszanek

Produkcja mleka modyfikowanego ma wysoki ślad węglowy. Obejmuje on cały łańcuch produkcji: od uprawy roślin paszowych i oleistych, przez hodowlę zwierząt i przetwórstwo mleka, po wytwarzanie opakowań, butelek i logistykę dostaw. To skomplikowany proces o wysokim zużyciu zasobów i znaczącym wpływie środowiskowym.

Szacuje się, że wytworzenie 1 kg proszku mleka modyfikowanego generuje aż 21,8 kg ekwiwalentu dwutlenku węgla (CO₂e). [20] Analiza samej produkcji proszku mlecznego wskazuje, że największa część tej emisji (około 84%) pochodzi z produkcji mleka krowiego. Pozostałe 14% emisji to energia wykorzystywana do przetwórstwa, a 2% pochodzi z pozostałych etapów cyklu życia produktu. [21] Ogółem w analizach wykazano, że produkcja i użytkowanie mleka modyfikowanego wiążą się z do 72% większym obciążeniem środowiskowym niż karmienie piersią. [22] Inne badania mówią o redukcji od 95 do 153 kg CO₂e – co autorzy porównują do usunięcia z dróg od 50 000 do 77 500 samochodów rocznie. [23] Szczególnie obciążająca pod względem ilości wyemitowanego CO₂ na kilogram końcowego produktu okazuje się produkcja tzw. „mleka typu Junior”, czyli przemysłowego produktu spożywczego, który nie jest niezbędny w diecie dziecka po 12. miesiącu życia. [24, 25]

Tymczasem mleko matki, wytwarzane przez organizm kobiety, nie wymaga maszyn, surowców ani logistyki. Transport odbywa się na odcinku „ciało–ciało”, a jego produkcja to jeden z najbardziej efektywnych systemów żywienia w przyrodzie.

Karmienie piersią generuje emisje jedynie z codziennego życia kobiety – związane np. z dietą czy transportem. Matka może je w praktyce ograniczać w czasie karmienia w ten sam sposób, jak wtedy, gdy nie karmiła piersią. [26]

Nic więc dziwnego, że próby dekarbonizacji produkcji mieszanek mlekozastępczych, np. poprzez wykorzystanie gazu odnawialnego, okazują się znacznie mniej skuteczne środowiskowo niż zwiększenie wskaźników karmienia piersią. Niestety są doskonałym chwytem marketingowym. Im bardziej „zielona” wydaje się produkcja BMS, tym większa społeczna akceptacja ich stosowania. [27] Tymczasem przemysłowa produkcja mleka, jako część przemysłu spożywczego, wciąż pozostaje jednym z głównych czynników degradacji środowiska: deforestacji, pustynnienia i utraty bioróżnorodności.

Narzędzia analityczne: Green Feeding Tool (GFT)

Aby ułatwić podejmowanie decyzji politycznych i zdrowotnych, opracowano nowe narzędzie – Green Feeding Tool (GFT). Uzupełnia ono wcześniejsze narzędzia WHO i UNICEF, które oceniały tylko wpływ zdrowotny karmienia piersią, o analizę wpływu środowiskowego. GFT oblicza:

• ślad węglowy (carbon footprint, CFP),
• ślad wodny (water footprint),
• dane w skali krajowej i globalnej, przydatne w planowaniu transformacji systemu żywienia.

Sprawdź, jak wyglądaja przeliczniki na stronie https://greenfeedingtool.org/#/ 

Zużycie i zanieczyszczanie wody

Produkcja mieszanek mlekozastępczych wymaga zużycia ogromnych ilości wody. Do wytworzenia 1 kg mleka w proszku potrzeba aż 4700 litrów wody. [28] Woda jest wykorzystywana na każdym etapie: do nawadniania pastwisk i upraw, pojenia krów, produkcji paszy, przetwarzania mleka, suszenia proszku, pakowania, transportu, a także do sterylizacji i przygotowania butelek przez rodziców w domach. 

Problem ten nabiera szczególnego znaczenia w dobie globalnego kryzysu wody słodkiej – mniej niż 1% zasobów wodnych Ziemi to woda nadająca się do picia, a ryzyko długotrwałych susz rośnie. [29] Przemysł mleczarski narusza też zasoby wody pitnej poprzez zanieczyszczanie wód gruntowych i powierzchniowych – przez nawozy i odchody spływające z farm.

Karmiąca kobieta potrzebuje natomiast jedynie ok. 1 litra dodatkowej wody dziennie, by wytworzyć pokarm dla dziecka. Jeżeli weźmiemy pod uwagę wszystkie wpływy procesu produkcyjnego na zużycie wody, karmienie piersią przez 6 miesięcy pozwala zaoszczędzić ponad 105 280 litrów wody w porównaniu do karmienia wyłącznie mieszanką. –

Odpady – jak to w końcu jest?

Photo by Jaye Haych on Unsplash

W debacie o ekologii coraz częściej mówi się o odpadach związanych z karmieniem niemowląt. W przypadku karmienia mieszanką mówimy nie tylko o opakowaniach (puszki, kartony, folie), ale też o szerokim arsenale akcesoriów: plastikowych butelkach, smoczkach, podgrzewaczach, sterylizatorach. [30]

Ale czy karmienie własnym mlekiem jest zawsze zero waste? Niekoniecznie.

Nie każde dziecko jest karmione bezpośrednio z piersi. Matki karmiące piersią mogą używać jednorazowych akcesoriów higienicznych czy też sprzętu do odciągania i podawania pokarmu. Wyłącznie odciąganie pokarmu i podawanie mleka bez przystawiania dziecka do piersi, tzw. karmienie piersią inaczej (KPI) to forma, którą praktykują niektóre rodziny. W porównaniu do karmienia bezpośrednio piersią, może ona wiązać się z użyciem plastiku czy zwiększonym zużyciem energii elektrycznej. [31]

To kwestia ważna i potencjalnie wzbudzająca emocje, warto jednak spojrzeć, co na ten temat mówią (czy raczej czego nie mówią) badania.

• Brakuje rzetelnych danych na temat domowych odpadów związanych z KPI – dotychczasowe analizy koncentrują się na szpitalach.
• KPI może być bardziej zrównoważone, jeśli korzysta się z rozwiązań takich jak ręczne odciąganie, karmienie kubeczkiem czy mycie akcesoriów w sposób energooszczędny.
• Kluczowe jest jednak to, że w przypadku karmienia preparatami mlekozastępczymi to przemysłowy łańcuch produkcji i dystrybucji jest głównym źródłem emisji, a nie stosowanie butelek.

Minimalizujmy więc odpady tam, gdzie to możliwe. Ale pamiętajmy, że odpowiedzialność systemowa nie może być przerzucana na jednostkę. Dbanie o osobisty ślad węglowy to za mało, by mówić o zrównoważonym systemie. 

Karmienie piersią jako kwestia praw kobiet i sprawiedliwości społecznej

Sekcja dotycząca praw kobiet i praw pracowniczych może wydawać się nieoczywista zarówno dla broszury o karmieniu piersią, jak i tekstu o ekologii. Jednak zrównoważony rozwój, zgodnie z definicją ONZ, opiera się na trzech filarach: środowiskowym, społecznym i ekonomicznym. Oznacza to, że nie możemy mówić o sprawiedliwości klimatycznej bez mówienia o sprawiedliwości społecznej – a ta obejmuje prawa kobiet i prawa pracownicze. Karmienie piersią leży na przecięciu tych wszystkich obszarów: jest praktyką ekologiczną, która wspiera zdrowie publiczne i redukuje nierówności. Bez uwzględnienia praw matek, w tym prawa do urlopu, odpowiednich warunków pracy i dostępu do opieki zdrowotnej, karmienie piersią staje się wyborem jedynie teoretycznym.

Prawa reprodukcyjne kobiet powinny obejmować prawo do podejmowania świadomych decyzji o sposobie karmienia swojego dziecka i uzyskania odpowiedniego wsparcia w tej decyzji – zarówno w wymiarze praktycznym, jak i systemowym. Kobieta, która chce karmić piersią, powinna mieć możliwość rozpoczęcia i kontynuowania karmienia bez przeszkód ze strony systemu opieki zdrowotnej, rynku pracy czy przemysłu mlekozastępczego.

Według treści takich dokumentów, jak Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, zalecenia Międzynarodowej Organizacji Zdrowia czy konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy, kobieta ma prawo do ochrony zdrowia, wsparcia w ciąży, porodzie i połogu, a także do decyzji dotyczących sposobu żywienia dziecka. [34] Tymczasem kobiety, które chcą karmić piersią, napotykają na szereg barier. Choć 83% kobiet w Polsce deklaruje chęć karmienia piersią, wiele z nich nie realizuje tego planu – często z powodu zewnętrznych, systemowych przeszkód. 

Szczególnie dotkliwa okazuje się presja powrotu do pracy. Tylko 43% kobiet w Polsce wraca do pracy, kontynuując karmienie piersią, a niemal 30% przyznaje, że praca poważnie utrudniła im ten proces. [35] Tymczasem zapewnienie możliwości korzystania z przerw na karmienie lub odciąganie pokarmu w miejscu pracy może kilkudziesięciokrotnie zwiększyć szanse na kontynuację karmienia. [36] Konwencje ILO zalecają nie tylko płatne urlopy macierzyńskie, ale także odpowiednie warunki higieniczne do karmienia czy odciągania pokarmu w miejscu pracy [37] – co wciąż w wielu miejscach pozostaje fikcją. To przestrzeń dużych nierówności: kobiety z niższym statusem ekonomicznym, migrantki, samotne matki czy kobiety pracujące na niestabilnych umowach mają znacznie mniejszy dostęp do wsparcia. 

Analiza literatury pokazuje, że karmienie piersią bardzo rzadko pojawia się w dyskusjach na temat praw reprodukcyjnych czy budżetowania z uwzględnieniem płci. [38] Taki stan rzeczy wynika z dwóch kwestii. Po pierwsze, karmienie piersią traktuje się głównie jako temat zdrowia publicznego, mówiąc o jego wartości głównie przez pryzmat zapobiegania chorobom. [39] Po drugie, w środowiskach feministycznych istnieje obawa, że podkreślanie karmienia piersią może umacniać konserwatywne narracje, które sprowadzają kobiety do roli matek i opiekunek. [40] To napięcie odsłania głęboko zakorzenione mechanizmy „niewidzialnej” pracy kobiet – nieujętej w budżetach PKB ani w analizach społeczno-gospodarczych. Równolegle marketing substytutów mleka kobiecego aktywnie podważa społeczne uznanie dla karmienia piersią, przedstawiając swoje produkty jako nowoczesne, naukowo sprawdzone oraz równe lub lepsze niż mleko matki, odwołując się do języka postępu, wolności i niezależności kobiet.  W efekcie karmienie piersią bywa w mediach i kulturze masowej przedstawiane jako staroświeckie, niewygodne, czasochłonne lub niezgodne z nowoczesnym stylem życia. [41]

Z perspektywy klimatu, zdrowia publicznego i sprawiedliwości społecznej karmienie piersią to jedno z najbardziej efektywnych działań transformacyjnych. W obliczu katastrofy klimatycznej i kryzysów zasobów naturalnych nie stać nas, by traktować je jako kwestię prywatną lub tylko zdrowotną. 

Dlatego karmienie piersią powinno być postrzegane nie jako osobisty wybór jednostki, lecz jako wspólne dobro – podstawa odporności żywieniowej, działania na rzecz klimatu i równości społecznej. To praktyka, która chroni zasoby planety, wspiera zdrowie publiczne i wzmacnia prawa kobiet oraz dzieci. Inwestując w realne wsparcie karmienia piersią, budujemy świat bardziej sprawiedliwy, odporny i zrównoważony – teraz i dla przyszłych pokoleń.

Katarzyna Szewczyk,
Członek SOPWKP 
Absolwentka kursu Promotora Karmienia Piersią Centrum Nauki o Laktacji

ŹRÓDŁA:

1 FAO. (2018), Sustainable food systems Concept and framework, https://www.fao.org/3/ca2079en/CA2079EN.pdf

2 Schemat granic planetarnych opiera się na nauce o historii Ziemi i klimatu, i opisuje kluczowe procesy, które warunkują stabilność naturalnego środowiska naszej planety. Obecnie większość tych procesów jest poważnie zaburzona przez działalność człowieka. Por. Steffen W. i in. (2015), Planetary boundaries: Guiding human development on a changing planet, Science, 347, 1259855. https://doi.org/10.1126/science.1259855

3 Więcej o celach zrównoważonego rozwoju w języku polskim można przeczytać m.in. w serwisie Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie, https://www.un.org.pl/

4 Materiały z tych obchodów są dostępne pod adresem https://worldbreastfeedingweek.org/2016/downloads.shtml

5 Red Cross Red Crescent Climate Centre. (2020), UN: Climate-related disasters increase more than 80% over last four decades, www.climatecentre.org/450/un-climate-related-disasters-increase-more-than-80-over-last-four-decades/

6 UNICEF (2016) Nearly a quarter of the world’s children live in conflict or disaster-stricken countries www.unicef.org/press-releases/nearly-quarterworlds-children-live-conflict-or-disaster-strickencountries

7 Santaballa Mora L.M. (2018), Challenges of infant and child feeding in emergencies: the Puerto Rico experience, Breastfeed Med, https://doi.org/10.1089/bfm.2018.0128

8 IPCC. (2019), Climate Change and Land: an IPCC special report on climate change, desertification, land degradation, sustainable land management, food security, and greenhouse gas fluxes in terrestrial ecosystems, https://www.ipcc.ch/srccl/

9 Baker P, i in., (2021), First-food systems transformations and the ultra-processing of infant and young child diets: The determinants, dynamics and consequences of the global rise in commercial milk formula consumption. Maternal & Child Nutrition, 17(2), e13097. https://doi.org/10.1111/mcn.13097

10 Binns C.W., i in. (2012), Ethical issues in infant feeding after disasters, Asia Pac. J. Public Health, 24, s. 672–680. https://doi.org/10.1177/1010539512453253

11 Dewey K.G. (2001), Nutrition, Growth, and Complementary Feeding of The Breastfed Infant, Pediatric Clinics of North America, 48(1), s. 87–104, https://doi.org/10.1016/S0031-3955(05)70287-X

12 Cerceo E, i.in., (2024) The Climate Crisis and Breastfeeding: Opportunities for Resilience. Journal of Human Lactation, 40(1), s. 33–50. https://doi.org/10.1177/08903344231216726

13 Czerwińska-Osipiak A., i in. (2025), Relationship Between Perceived Stress, Midwife Support and Exclusive Breastfeeding Among Polish Mothers, Nutrients, 17(9), 1573, https://doi.org/10.3390/nu17091573

14 Smith, M. R., & Myers, S. S. (2018). Impact of anthropogenic CO2 emissions on global human nutrition. Nature Climate Change, 8, 834–839. https://doi.org/10.1038/s41558-018-0253-3

15 Cerceo E, i.in., (2024) The Climate Crisis and Breastfeeding: Opportunities for Resilience. Journal of Human Lactation, 40(1), s. 33–50. https://doi.org/10.1177/08903344231216726

16 Blakstad M. M., Smith E. R. (2020). Climate change worsens global inequity in maternal nutrition. The Lancet. Planetary Health, 4(12), e547–e548. https://doi.org/10.1016/S2542-5196(20)30246-1

17 Zielińska M.A., Hamulka J. (2019), Protective effect of breastfeeding on the adverse health effects induced by air pollution: current evidence and possible mechanisms, www.mdpi.com/562866

18 Mohapatra I., Samantaray S.R. (2023), Breastfeeding and Environmental Consciousness, Cureus, 15(9):e45878. https://doi.org/10.7759/cureus.45878

19 Dadhich J.P., i in. (2021), Climate Change and Infant Nutrition: Estimates of Greenhouse Gas Emissions From Milk Formula Sold in Selected Asia Pacific Countries, Journal of Human Lactation, 37(2):314–322. https://doi.org/10.1177/0890334421994769 

20 Davidove M.E., Dorsey J.W. (2019), Breastfeeding: A Cornerstone of Healthy Sustainable Diets, Sustainability, 11(18):4958. https://doi.org/10.3390/su11184958

21 Finnegan W., i in. (2017), Global Warming Potential Associated with Irish Milk Powder Production, Frontiers of Environmental Science & Engineering, 11:1–8. https://doi.org/10.1007/s11783-017-0949-z

22 Andresen E.C., Hjelkrem A.R., Bakken A.K., Andersen L.F. (2022), Environmental Impact of Feeding with Infant Formula in Comparison with Breastfeeding, International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(11):6397. https://doi.org/10.3390/ijerph19116397 

23 Joffe N., Webster F., Shenker N. (2019), Support for Breastfeeding is an Environmental Imperative, BMJ, 367:l5646. https://doi.org/10.1136/bmj.l5646 

24 Dadhich J.P., i in. (2021), Climate Change and Infant Nutrition: Estimates of Greenhouse Gas Emissions From Milk Formula Sold in Selected Asia Pacific Countries, Journal of Human Lactation, 37(2):314–322. https://doi.org/10.1177/0890334421994769 

25 Cadwell K., i in. (2020). Powdered baby formula sold in North America: Assessing the environmental impact. Breastfeeding Medicine, 15(10), 671–679. doi:10.1089/bfm.2020.0090

26 Bai Y.K., Alsaidi M. (2024), Sustainable Breastfeeding: A State-of-the Art Review, Journal of Human Lactation, 40(1):57–68. https://doi.org/10.1177/08903344231216094

27   Long A., i in. (2021), Infant Feeding and the Energy Transition: A Comparison Between Decarbonising Breastmilk Substitutes with Renewable Gas and Achieving the Global Nutrition Target for Breastfeeding, Journal of Cleaner Production, 324:129280. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2021.129280 

28 Davidove M.E., Dorsey J.W. (2019), Breastfeeding: A Cornerstone of Healthy Sustainable Diets, Sustainability, 11(18):4958. https://doi.org/10.3390/su11184958

29 Bai Y.K., Alsaidi M. (2024), Sustainable Breastfeeding: A State-of-the Art Review, Journal of Human Lactation, 40(1):57–68. https://doi.org/10.1177/08903344231216094

30 Mohapatra I., Samantaray S.R. (2023), Breastfeeding and Environmental Consciousness, Cureus, 15(9):e45878. https://doi.org/10.7759/cureus.45878

31 Becker G., Ryan-Fogarty Y. (2016), Reliance on Pumped Mother's Milk Has an Environmental Impact, Children (Basel), 3(3), 14, https://doi.org/10.3390/children3030014

32 Environmental Protection Agency (Ireland). Developing Frameworks for Evaluation and Mitigation of Environmental Impacts of Infant Feeding Decisions on Healthcare and Society, STRIVE Funding 2014; Project No. 33; Socio-Economic Aspects of a Sustainable Environment. 2014. https://www.epa.ie/publications/research/waste/research-292-developing-frameworks-for-evaluation-and-mitigation-of-environmental-impact-of-infant-feeding-decisions-on-healthcare-and-society.php

33 Materiały komunikacyjne La Leche League International na temat karmienia kubeczkiem w języku polskim można pobrać ze strony Internetowej https://llli.org/news/cup-feeding/

34 Stone C., Smith J.P. (2022), The visibility of breastfeeding as a sexual and reproductive health right: a review of the relevant literature, International Breastfeeding Journal, 17, 18, https://doi.org/10.1186/s13006-022-00457-w

35  Kolmaga A., Dems-Rudnicka K., Garus-Pakowska A. (2024), Attitudes and Barriers of Polish Women towards Breastfeeding – Descriptive Cross-Sectional On-Line Survey, Healthcare (Basel), 12(17), s. 1744. https://doi.org/10.3390/healthcare12171744

36 Anderson, M.E., i in., (2025), Advocating for Paid Maternity Leave and Workplace Lactation Policy Reform and Implementation: Lessons Learned From Indonesia, Nigeria, the Philippines and Vietnam. Maternal & Child Nutrition, 21: e13784. https://doi.org/10.1111/mcn.13784

37 Por. Stone C., Smith J.P. (2022), The visibility of breastfeeding as a sexual and reproductive health right: a review of the relevant literature, International Breastfeeding Journal, 17, 18, https://doi.org/10.1186/s13006-022-00457-w

38 Stone C., Smith J.P. (2022), The visibility of breastfeeding as a sexual and reproductive health right: a review of the relevant literature, International Breastfeeding Journal, 17, 18, https://doi.org/10.1186/s13006-022-00457-w

39 O zdrowotnych  korzyściach z karmienia piersią dla matki i dziecka dowiesz się więcej z naszej broszury: Maciołek M. (2024), Korzyści z karmienia piersią, SOPWKP – Stowarzyszenie Ochrony, Promocji i Wsparcia Karmienia Piersią, https://www.sopwkp.pl/p/korzysci-z-karmienia-piersia.html

40 Henriksson, H. W., & Rubertsson, C. (2021). Bodies get in the way: breastfeeding and gender equality in Swedish handbooks for new parents. NORA - Nordic Journal of Feminist and Gender Research, 29(4), 330–342. https://doi.org/10.1080/08038740.2021.1888791

41 Rollins N. i in. (2023), Marketing of commercial milk formula: a system to capture parents, communities, science, and policy, The Lancet, 401(10375), s. 486–502. https://doi.org/10.1016/S0140-6736 

Ten artykuł to część dwuelementowego zestawu materiałów przygotowanych przez Stowarzyszenie Ochrony Promocji i Wsparcia Karmienia Piersią na WBW 2025.

Część pierwsza, z którą można zapoznać się [TUTAJ], koncentruje się na systemowym wsparciu laktacji i budowaniu spójnych i bezpiecznych warunków karmienia piersią dla matek i dzieci.

Część druga (czyli ta) poświęcona jest relacjom pomiędzy karmieniem piersią a środowiskiem, gospodarką i klimatem.

Informacje o działaniach SOPWKP związanych z obchodami Światowego Tygodnia Karmienia Piersią możecie znaleźć na stronie Internetowej oraz naszym profilu na Facebooku.