Systemy, które karmią – wsparcie karmienia piersią a zrównoważony rozwój (WBW 2025)

Idea zrównoważonego rozwoju coraz mocniej wpływa na nasze codzienne decyzje – polityczne, zawodowe, konsumenckie i osobiste. Coraz częściej pytamy: jak ograniczyć marnowanie zasobów, jak zmniejszyć wpływ na klimat, jak dbać o zdrowie – własne i przyszłych pokoleń. Powstają strategie klimatyczne, zdrowotne, społeczne i gospodarcze, których wspólnym mianownikiem jest myślenie długofalowe.

A jednak karmienie piersią – fizjologiczny, nieobciążający gospodarczo i najzdrowszy sposób żywienia niemowląt – wciąż rzadko pojawia się w tych dyskusjach.

W przekazach kierowanych do kobiet najczęściej podkreśla się korzyści zdrowotne dla dziecka i matki. [1,2] Czasem mówi się też o związanym z tym oddziaływaniem na zdrowie publiczne czy rozwój gospodarczy. [3] Rzadziej natomiast mówi się o tym, że sposób karmienia dzieci wpływa również na naszą planetę – łańcuchy produkcji i transportu żywności, zużycie energii, zanieczyszczenie środowiska, bezpieczeństwo żywnościowe w sytuacjach kryzysowych.

Karmienie piersią to praktyka niskoemisyjna, bezodpadowa i niewymagająca przetwarzania przemysłowego. [4] Ale to również praktyka wspólnotowa – która wzmacnia więzi społeczne, może obniżać nierówności społeczne, niweluje stres i ułatwia adaptację dziecka od pierwszych chwil życia, oraz adaptację matki do nowej roli i rozkwitającej relacji. [5]

Dlatego eksperci z organizacji zajmujących się zdrowiem publicznym i żywieniem dzieci oraz badaniem prozdrowotnych i wspierających rozwój społeczeństw właściwości karmienia piersią od lat przypominają, że “sukces laktacyjny nie jest wyłączną odpowiedzialnością kobiety – promowanie karmienia piersią jest zbiorową odpowiedzialnością społeczną”. [6]

Tegoroczna edycja Światowego Tygodnia Karmienia Piersią (World Breastfeeding Week) odbywa się pod hasłem:

„Priorytet dla karmienia piersią – Razem zbudujmy zrównoważony system wsparcia.” [7]

To wezwanie do zmiany myślenia: nie wystarczy mówić o korzyściach płynących z karmienia piersią – trzeba tworzyć warunki, które prawdziwie wspierają i chronią rodziny w tym wyborze i związanym z nim wysiłku.

Wspieranie laktacji wpisuje się nie tylko w polityki rodzinne i zdrowotne, ale też w strategie żywnościowe, społeczne, polityczne. W świecie, który równocześnie zmaga się z kryzysem zdrowia publicznego, presją środowiskową i rosnącymi kosztami życia, inwestowanie w karmienie piersią ma znaczenie daleko wykraczające poza indywidualną relację matka–dziecko. 

„Naturalne” nie oznacza „oczywiste”

Photo by Sergiu Vălenaș on Unsplash

Karmienie piersią to biologiczna norma gatunku ludzkiego. Ewolucyjnie jesteśmy ssakami, a naszym naturalnym sposobem żywienia potomstwa na najwcześniejszym etapie życia jest karmienie mlekiem matki. Ale to, co naturalne, nie zawsze jest łatwe czy intuicyjne.

Narodziny dziecka to moment ogromnej zmiany w życiu matki i całej rodziny. Początek laktacji wymaga fizycznego i psychicznego wsparcia. Trzeba czasu, spokoju, poczucia bezpieczeństwa, a w przypadku trudności – zaangażowanej i kompetentnej pomocy. Tymczasem rzeczywistość wielu matek wygląda inaczej: brak ciągłości opieki, sprzeczne komunikaty, osamotnienie i presja, by jak najszybciej „wrócić do normalności”.

Trudności laktacyjne nie oznaczają „nie potrafię”. Najczęściej znaczą: „nie otrzymałam potrzebnego wsparcia”.

Badania zaś wskazują, że odpowiednie wsparcie w pierwszych dniach i tygodniach po porodzie to ważny czynnik wpływający na rozpoczęcie karmienia piersią oraz jego kontynuację w kolejnych miesiącach. Chodzi zarówno o pomoc specjalistów medycznych, jak i wsparcie niemedyczne, osadzone w życiu codziennym, udzielane przez znajomych czy rodzinę. [8]

Ale karmienie piersią to nie tylko fizjologia i statystyka. Z drugiej strony indywidualne decyzje kobiet o tym, jak będą karmić swoje dzieci, nie zapadają w próżni. Kształtuje je kontekst – czyli wszystko to, co tworzy ich codzienność: [9, 10, 11]

• otrzymana edukacja przedporodowa oraz opieka medyczna w trakcie ciąży, porodu i później
• język komunikatów, które słyszą od personelu medycznego
• wykształcenie obojga rodziców, warunki zatrudnienia i zasoby finansowe 
• dostęp do wsparcia w opiece nad dzieckiem
• normy kulturowe i rodzinne przekonania
• obecność lub brak miejsc przyjaznych matkom w przestrzeni publicznej
• to, jak pokazuje się karmienie piersią w mediach

Karmienie jest też częścią budowania tożsamości rodzicielskiej – sposób, w jaki kobieta karmi dziecko, może decydować o tym, czy czuje się „dobrą” czy „złą” matką. [12]

Dlatego tak ważne jest zrozumienie złożonej sieci zależności, doświadczeń i oczekiwań, w której osadzone są decyzje matek. Tylko wtedy możliwe jest realne wsparcie – takie, które sprawia, że karmienie naturalne nie wiąże się z osamotnieniem, przemęczeniem ani poczuciem porażki.

(Więcej o wartości i sposobach indywidualnego wspierania mam karmiących piersią możesz przeczytać w materiałach SOPWKP, dostępnych TUTAJ.)

Systemowe wsparcie – jak to działa?

Widzimy zatem, że zjawiska takie jak zdrowie, opieka czy relacja matka–dziecko nie są liniowe, lecz powstają w wyniku dynamicznych interakcji pomiędzy wieloma czynnikami. Każda zmiana w jednym z tych obszarów może wywołać efekt domina. Dlatego skuteczne wsparcie musi być skoordynowane, spójne i dostosowane do kontekstu.

Tu właśnie potrzebujemy myślenia systemowego – podejścia, które uwzględnia różne obszary życia matki i dziecka oraz powiązania między nimi.

Warm Chain – „ciepły łańcuch wsparcia”

Jednym z kluczowych konceptów systemowego podejścia do wspierania laktacji jest Warm Chain of Support for Breastfeeding. To zaproponowany przez WABA model, w którym każda osoba i instytucja towarzysząca rodzinie z małym dzieckiem – od położnej, przez pediatrę, aż po pracodawcę czy sąsiadkę – tworzy spójną przestrzeń troski, informacji i zachęt.[13] Jest on zgodny z badaniami na temat sposobów na zwiększenie sukcesów laktacyjnych wśród różnych populacji matek [14, 15], zaleceniami WHO w tym zakresie [16] oraz dokumentami Unii Europejskiej dotyczącymi zdrowia publicznego, praw pacjenta i polityki rodzinnej. [17]

W praktyce oznacza to, że można – i warto – domagać się tego rodzaju podejścia jako standardu. Coraz więcej pracowników ochrony zdrowia, organizacji społecznych i samych rodziców pracuje nad tym, by „ciepły łańcuch wsparcia” stał się realnym fundamentem opieki nad małym dzieckiem i jego rodziną.

Każdy może być ogniwem łańcucha wsparcia – i każdy jest w nim potrzebny.

Czym powinien charakteryzować się taki łańcuch?

Długofalowość – system wsparcia powinien obejmować opiekę od ciąży, przez pierwsze miesiące życia dziecka, aż do zakończenia okresu karmienia – bez „daty ważności”.

Spójność i wielopoziomowość – wsparcie działa najlepiej, gdy jest jasne i konkretne: gdy matka otrzymuje podobne informacje i rekomendacje niezależnie od tego, z kim i gdzie ma kontakt – w szpitalu, u pediatry czy w miejscu pracy. To oznacza wspólne standardy, język i podejście.

Sprawiedliwość i inkluzywność – zrównoważony system wsparcia nie może pomijać nikogo. Musi:

• uwzględniać różnorodność sytuacji życiowych (np. matki samotne, bardzo młode, pracujące zmianowo, z doświadczeniem migracyjnym),
• zapewniać językową i kulturową dostępność (np. materiały w językach mniejszościowych, dostępne dla osób z niepełnosprawnościami)
• gwarantować równy dostęp do pomocy – niezależnie od miejsca zamieszkania i zasobów.

Budowa systemu: poziomy, zależności, wpływy
Przykładowe ujęcie systemu

Żeby w ogóle móc przyjrzeć się systemowi i zacząć go porządkować, warto przyjąć jakieś ramy – czyli sposób myślenia, który pozwala ogarnąć w ujednolicony sposób całość skomplikowanych zagadnień. Jeden z najbardziej spójnych, a jednocześnie prostych opisów wpływania na różne obszary społeczne związane z karmieniem piersią zawiera artykuł eksperta WHO Nigela Rollinsa, opublikowany w The Lancet w roku 2016. Pokazuje, że dzięki skoordynowanym interwencjom można szybko ulepszyć praktyki karmienia piersią, przynosząc wymierne korzyści zdrowotne i ekonomiczne [18].

Diagram dzieli środowisko sprzyjające karmieniu piersią na trzy główne poziomy – strukturalny, ustawienia i indywidualny. Wyróżnia też dwie „strefy wpływu” na karmienie piersią. Determinanty (Determinants) obejmują aspekty życia codziennego czy instytucjonalnego, które bezpośrednio wpływają na podjęcie przez matkę decyzji o karmieniu piersią. Interwencje (Interventions) to działania celowe, dążące do przesunięcia systemu w kierunku bardziej sprzyjającym karmieniu piersią.

Elementy środowiska sprzyjającego karmieniu piersią – model koncepcyjny. Za: Rollins, N. C., i in. (2016). Why invest, and what it will take to improve breastfeeding practices? The Lancet, 387(10017), s.492. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)01044-2 

Poziom Strukturalny (Structural) to czynniki społeczne, które wpływają równomiernie na całą populację, nie tylko matki karmiące piersią. Determinanty obejmują tu trendy społeczne, reklamę, media i produkty dostępne w sklepach. Interwencje na tym poziomie to prawodawstwo, polityka i mobilizacja społeczna, które mają za zadanie usuwać bariery strukturalne i społeczne, utrudniające kobietom optymalne karmienie piersią.

Ustawienia (Settings) pokazują konkretnie, w jaki sposób społeczne, kulturowe i rynkowe czynniki dotykają kobiet w ciąży i matek małych dzieci. Obejmuje on:

Systemy i usługi zdrowotne (Health systems and services), gdzie personel medyczny wpływa i wspiera decyzje żywieniowe przed porodem i po porodzie oraz w przypadku późniejszych wyzwań. To w tym miejscu ujawniają się wszelkie luki w wiedzy, umiejętnościach i możliwościach wspierania karmienia piersią przez profesjonalistów opieki zdrowotnej. Interwencje obejmują indywidualne poradnictwo, edukację grupową, natychmiastowe wsparcie przy porodzie i zarządzanie opieką laktacyjną.

Rodzina i społeczność (Family and community), czyli obszar, gdzie praktyki i doświadczenia krewnych wpływają na częstość i czas trwania karmienia piersią. Skuteczne są tu interwencje społeczne, w tym grupowe poradnictwo lub edukacja, prowadzone przez pracowników służby zdrowia lub w modelu peer support.

Miejsce pracy i zatrudnienie (Workplace and employment). Praca kobiet jest jednym z głównych powodów rezygnacji z karmienia piersią lub wczesnego odstawienia dziecka od piersi. Główną interwencją skuteczną w zwiększaniu wskaźników karmienia piersią jest polityka urlopów macierzyńskich oraz umożliwienie matkom przerw na karmienie lub stworzenie przestrzeni (pokoju) do odciągania pokarmu.

Poziom Indywidualny (Individual) rozwija się pomiędzy matką a dzieckiem. Na determinanty składają się tu cechy demograficzne i charakterologiczne obojga czy też trudności zdrowotne (zwłaszcza od strony dziecka). Interwencje na tym poziomie są realizowane poprzez dostarczanie poradnictwa i wsparcia założonych na poziomie „Ustawień”.

Wszystkie te czynniki i interwencje mają wpływ na kluczowe wskaźniki karmienia piersią, oznaczone jako „Wyniki” (Outcomes): 

• Wczesne rozpoczęcie karmienia piersią (Early initiation): w ciągu 1 godziny po porodzie.
• Wyłączne karmienie piersią (Exclusive breastfeeding): do 6 miesięcy
• Kontynuowanie karmienia piersią (Continued breastfeeding): do 12 – 23 miesięcy.

Polska perspektywa

Oczywiście w każdym z tych składowych systemu mogą rozwijać się zarówno czynniki wspierające, jak i bariery. [19] Ich opis i systematyzacja zawsze powinny mieć charakter celowany, by wziąć pod uwagę lokalne konteksty.

Jeśli chodzi o system wsparcia laktacji w Polsce, mamy już coraz więcej diagnoz i badań pokazujących zarówno dobre praktyki, jak i obszary wymagające inwestycji i zmiany.

Jedną z takich diagnoz jest raport Stowarzyszenia Małyssak, opublikowany w 2023 roku, który – w oparciu o szeroko zakrojone badania danych z lat 2018 – 2022 (ankiety, wywiady z matkami i personelem medycznym, analiza dokumentów publicznych) – wskazał na liczne wyzwania systemowe: od ograniczonego dostępu do rzetelnej edukacji laktacyjnej, przez niedobory kadrowe w ochronie zdrowia i brak refundacji konsultacji specjalistycznych, po niespójność standardów praktyk w szpitalach.

Choć w dokumentach strategicznych – takich jak Narodowy Program Zdrowia czy standardy opieki okołoporodowej – karmienie piersią zajmuje ważne miejsce, a kobiety karmiące mają pewną ochronę prawną, np. w przestrzeni publicznej czy prawie pracy, to w praktyce zaledwie 4% dzieci w Polsce jest karmionych wyłącznie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia. [20] Większość kobiet nie otrzymała w szpitalu wystarczającej pomocy w nauce karmienia, a według wyników ankiet, większość noworodków było dokarmianych mieszanką jeszcze przed wypisem, często bez uprzedniej zgody matki.

Wszystkie przedstawione elementy systemu nie działają w oderwaniu od siebie. Tworzą system naczyń połączonych. Dlatego czasem nawet niewielkie wsparcie może przynieść długofalowe i szeroko rezonujące efekty. Zdarza się jednak i odwrotnie: dobre praktyki nie działają tak, jak powinny – bo cały system nie sprzyja karmieniu piersią.

Poniżej dwa przykłady mechanizmów, które mogą działać wzmacniająco albo osłabiająco – i które obserwujemy również w Polsce.

Pętla sukcesu – jak system wzmacnia matkę

Kobieta czuje się wsparta – wzrasta jej pewność siebie i poczucie kompetencji

•  chętniej szuka pomocy w razie trudności
• trafia na skuteczne i dostępne wsparcie laktacyjne
  
• osiąga pozytywne efekty i karmi dłużej
• doświadczenie sukcesu wzmacnia jej motywację
  
• pozytywne postrzeganie karmienia przekłada się na społeczne poparcie
• silniejsze społecznie wsparcie wzmacnia cały system

Mechanizm błędnego koła: marketing sztucznych mieszanek – spadek wskaźników karmienia piersią [21]

Obecność reklam i promocji mleka modyfikowanego (również w szpitalach)

• częstsze dokarmianie mieszanką jeszcze w trakcie hospitalizacji
• niższe wskaźniki karmienia piersią przy wypisie
• społeczna percepcja: "karmienie piersią jest trudne i nierealne"
• większa podatność na marketing
• dalsze umacnianie przekazu reklamowego i jego zasięgu

(SOPWKP monitoruje marketing żywności dla niemowląt i małych dzieci oraz produktów pokrewnych, w tym zgłasza podejrzenia naruszenia prawa w tym zakresie do odpowiednich organów. Możesz pomóc, samodzielnie dokonując zgłoszenia podejrzenia naruszenia prawa albo wysyłając do nas zawiadomienie z prośbą o interwencję. Więcej informacji TUTAJ.

Obserwujesz niepokojącą reklamę lub działania promocyjne dotyczące mleka modyfikowanego? Zgłoś je do monitoringu, pisząc pod adres zarzad@sopwkp.pl. )

Karmienie piersią jako praktyka równoważąca systemy

Photo by Dave Clubb on Unsplash

Wszystkie te rozważania o systemach, wpływach i powiązaniach nie służą temu, żeby sprawę utrudnić – przeciwnie: pomagają zobaczyć, co wpływa na codzienne wybory i możliwości matek. System nie istnieje dla samego siebie. Nie jest czymś narzuconym z góry ani oderwanym od życia. Powstaje tam, gdzie stykają się potrzeby i możliwości wielu osób oraz instytucji – i nieustannie się zmienia.

Ale kiedy potrafimy go dostrzec, łatwiej zadać sobie kluczowe pytania:

Co jako społeczeństwo wspieramy? Kogo chronimy? W co wkładamy wspólny wysiłek?

Sposób, w jaki karmimy dzieci, skłania więc do zastanowienia nad tym, jak skonstruowane jest nasze otoczenie:

Jak wygląda polityka społeczna? Czy stawia na realne wsparcie rodziców i najmłodszych?

Jak działa system opieki zdrowotnej? Czy zapewnia długofalowy dostęp do rzetelnej wiedzy i specjalistycznego wsparcia?

Jakie mamy prawo pracy i warunki zatrudnienia? Czy matka ma realną szansę na karmienie piersią tak długo, jak chce, bez szkody dla swojego życia zawodowego?

Czy rodziny mogą liczyć na akceptację i wsparcie? Czy karmienie piersią jest traktowane jako coś naturalnego?

Czy każdy ma równy dostęp do informacji i pomocy? Czy codzienne przekazy, choćby w mediach, wzmacniają przekonanie, że karmienie piersią ma sens i wartość? 

Czym żywimy dzieci? Czy wybieramy to, co naturalne i lokalne, czy raczej to, co przetworzone i wysokoemisyjne?

Dlatego właśnie karmienie piersią – choć pozostaje indywidualnym i głęboko intymnym wyborem – jest zarazem praktyką polityczną, ekologiczną i społeczną.

Pytanie o karmienie piersią jest pytaniem o świat, w którym chcemy żyć.

Katarzyna Szewczyk,
Członek SOPWKP
Absolwentka kursu Promotora Karmienia Piersią CNoL

ŹRÓDŁA:

1 Chowdhury R. i in. (2015), Breastfeeding and maternal health outcomes: a systematic review and meta-analysis, Acta Paediatrica, 104(467), s. 96–113. https://doi.org/10.1111/apa.13102

2 Patnode C.D. i in. (2025), Breastfeeding and Health Outcomes for Infants and Children: A Systematic Review, Pediatrics, 156(1), e2025071516. https://doi.org/10.1542/peds.2025-071516 

3 WHO (2017), Nurturing the Health and Wealth of Nations: The Investment Case for Breastfeeding [online], https://www.who.int/publications/m/item/nurturing-the-health-and-wealth-of-nations-the-investment-case-for-breastfeeding 

4 Mohapatra I., Samantaray S.R. (2023), Breastfeeding and Environmental Consciousness, Cureus, 15(9):e45878. https://doi.org/10.7759/cureus.45878 

5 Krol K.M., Grossmann T. (2018), Psychological effects of breastfeeding on children and mothers, Bundesgesundheitsblatt, 61, s. 977–985. https://doi.org/10.1007/s00103-018-2769-0 

6 Victora C.G. i in. (2016), Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect, The Lancet, 387(10017), s. 475–490. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)01024-7

7 Więcej informacji na temat tej inicjatywy na oficjalnej stronie Internetowej, https://worldbreastfeedingweek.org/ 

8 Gavine A. i in. (2022), Support for healthy breastfeeding mothers with healthy term babies, Cochrane Database Syst Rev, 10:CD001141. https://doi.org/10.1002/14651858.CD001141.pub6

9 Hadisuyatmana S. i in. (2021), Women's Empowerment and Determinants of Early Initiation of Breastfeeding, Journal of Pediatric Nursing, 56, e77–e92. https://doi.org/10.1016/j.pedn.2020.08.004 

10 Kalhor M. i in. (2025), Predictors of exclusive breastfeeding: meta-analysis, International Breastfeeding Journal, 20:52. https://doi.org/10.1186/s13006-025-00744-2 

11 Sari Q.D. (2024), The Influence Of Sociodemographic Factors On The Success Of Exclusive Breastfeeding, Jurnal EduHealth, 15(4), s. 66–80. https://ejournal.seaninstitute.or.id/index.php/healt/article/view/5010 

12 Bianca K.P. (2024), Beyond breastfeeding: breastfeeding through exclusive milk expression, rozprawa doktorska, University of Delaware, Department of Human Development and Family Sciences. https://doi.org/10.58088/tfwy-6425 

13 Więcej o tym modelu można przeczytać w oficjalnych materialach dostepnych online: https://waba.org.my/warm-chain/ 

14 Gavine A. i in. (2024), Lessons for the UK on breastfeeding support, NIHR, Health & Social Care Delivery Research, 12.20. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK605422/

15 Ouyang Y.Q. i in. (2023), Breastfeeding promotion model: protocol, Reproductive Health, 20:182. https://doi.org/10.1186/s12978-023-01719-4 

16 Guideline: counselling of women to improve breastfeeding practices. Geneva: World Health Organization; 2018. https://www.who.int/publications/i/item/9789241550468 

17 European Network for Public Health Nutrition: Networking, Monitoring,Intervention and Training (EUNUTNET ). Infant and young child feeding: standard recommendations for European Union. European Commission,Directorate Public Health and Risk Assessment, Luxemburg, 2006, Materiał udostępniony w domenie Centrum Nauki o Laktacji, https://cnol.kobiety.med.pl/wp-content/uploads/2019/11/EUNUTNET_Infant_and_young_child_feeding.pdf

18 Rollins, N. C., i in. (2016). Why invest, and what it will take to improve breastfeeding practices? The Lancet, 387(10017), 491–504. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(15)01044-2 

19 Snyder K. i in. (2021), Barriers and supports to breastfeeding through a socio-ecological lens, International Breastfeeding Journal, 16:52. https://doi.org/10.1186/s13006-021-00401-4 

20  Stowarzyszenie Małyssak. (2023). Raport z monitoringu opieki laktacyjnej w Polsce za lata 2018–2022. Warszawa. Dostęp online https://malyssak.pl/wp-content/uploads/2023/12/RAPORT-Z-MONITORINGU-OPIEKI-LAKTACYJNEJ-W-POLSCE-za-lata-2018-2022-30.11.23-Stow.-Malyssak.pdf

21 Rollins N. i in. (2023), Marketing of commercial milk formula: a system to capture parents, communities, science, and policy, The Lancet, 401(10375), s. 486–502. https://doi.org/10.1016/S0140-6736 

Ten artykuł to część dwuelementowego zestawu materiałów przygotowanych przez Stowarzyszenie Ochrony Promocji i Wsparcia Karmienia Piersią na WBW 2025.

Część pierwsza (czyli ta) koncentruje się na systemowym wsparciu laktacji i budowaniu spójnych i bezpiecznych warunków karmienia piersią dla matek i dzieci.

Część druga poświęcona będzie relacjom pomiędzy karmieniem piersią a środowiskiem, gospodarką i klimatem.